Augusti Octaviani

Res gestae

index rerum gestarum.

rerum gestarum divi Augusti, quibus orbem terra[rum] imperio populi Rom[a]ni subiecit, et inpensarum, quas in rem publicam populumque Romanum fecit, incisarum in duabus aheneis pilis, quae su[n]t Romae positae exemplar sub[i]ectum.

[I]
annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. eo [nomi]ne senatus decretis honorif[i]cis in ordinem suum m[e adlegit C. Pansa et A. Hirti]o consulibus con[sula]rem locum s[ententiae dicendae tribuens et i]mperium mihi dedit. res publica n[e quid detrimenti caperet], me pro praetore simul cum consulibus pro[videre iussit. p]opulus autem eodem anno me consulem, cum [consul uterqu]e in bel[lo ceci]disset, et triumvirum rei publicae constituend[ae creavit].

[II]
qui parentem meum [trucidaver]un[t, eo]s in exilium expuli iudiciis legitimis ultus eorum [fa]cin[us e]t postea bellum inferentis rei publicae vici b[is a]cie.

[III]
[b]ella terra et mari c[ivilia ex]ternaque toto in orbe terrarum s[aepe gessi] victorque omnibus v[eniam petentib]us civibus peperci. exte[rnas] gentes, quibus tuto [ignosci pot]ui[t, co]nservare quam excidere ma[lui]. millia civium Roma[no]rum [sub] sacramento meo fuerunt circiter [quingen]ta. ex quibus dedu[xi in coloni]as aut remisi in municipia sua stipen[dis emeri]tis millia aliquant[o plura qu]am trecenta, et iis omnibus agros a[dsignavi] aut pecuniam pro p[raemis mil]itiae dedi. naves cepi sescen[tas praete]r eas, si quae minore[s quam trir]emes fuerunt.

[IV]
[bis] ovans triumphavi et tri[s egi] curulis triumphos et appella[tus sum v]iciens et semel imperator, [decernente plu]ris triumphos mihi senatu, qu[ibus omnibus su]persedi. l[aurum de f]asc[i]bus deposui in Capi[tolio votis, quae] quoque bello nuncupaveram, [sol]utis. ob res a [me aut per legatos] meos auspicis meis terra ma[riqu]e pr[o]spere gestas qui[nquagiens et q]uinquiens decrevit senatus supp[lic]andum esse dis immortalibus. dies a[utem, pe]r quos ex senatus consulto [s]upplicatum est, fuere DC[CCLXXXX. in triumphis meis] ducti sunt ante currum meum reges aut r[eg]um lib[eri novem. consul f]ueram terdeciens, cum [scribeb]a[m] haec, [et eram se]p[timum et tricen[simu]m tribuniciae potestatis.

[V]
[dic]tat[ura]m et absent[i e]t praesent[i mihi delatam et a popu]lo et a se[na]tu [M. Marce]llo e[t] L. Arruntio [cos.] non rec[epi. non sum] depreca[tus] in s[umma f]rum[enti p]enuria curatio[n]em an[non]ae [qu]am ita ad[min]ist[ravi, ut intra] die[s] paucos metu et periclo p[r]aesenti civitatem univ[ersam liberarim impensa] et cura mea. consul[atum] quoqu[e] tum annuum e[t perpetuum mihi] dela[tum non recepi].

[VI]
[consulibus M. Vinicio et Q. Lucretio] et postea P. Lentulo et Cn. L[entulo et tertium Paullo Fabio Maximo et Q. Tuberone senatu populoq]u[e Romano consentientibus] ut cu[rator legum et morum summa potestate solus crearer, nullum magistratum contra morem maiorum delatum recepi. quae tum per me geri senatus] v[o]luit, per trib[un]ici[a]m p[otestatem perfeci, cuius potes]tatis conlegam et [ips]e ultro [quinquiens a sena]tu [de]poposci et accepi.

[VII]
[tri]umv[i]rum rei pu[blicae c]on[s]ti[tuendae fui per continuos an]nos [decem. p]rinceps s[enatus fui usque ad e]um d[iem, quo scrip]seram [haec, per annos] quadra[ginta. pon]tifex [maximus, augur, quindecimvir]um sacris fac[iundis, septemvirum ep]ulon[um, frater arvalis, sodalis Titius], fetialis fui.

[VIII]
patriciorum numerum auxi consul quintum iussu populi et senatus. senatum ter legi. et in consulatu sexto censum populi conlega M. Agrippa egi. lustrum post annum alterum et quadragensimum fec[i]. quo lustro civium Romanorum censa sunt capita quadragiens centum millia et sexag[i]nta tria millia. tum [iteru]m consulari cum imperio lustrum [s]olus feci C. Censorin[o et C.] Asinio cos., quo lustro censa sunt civium Romanorum [capita] quadragiens centum millia et ducenta triginta tria m[illia. et te]r]tium consulari cum imperio lustrum conlega Tib. Cae[sare filio] m[eo feci] Sex. Pompeio et Sex. Appuleio cos., quo lustro ce[nsa sunt] civ[ium Ro]manorum capitum quadragiens centum mill[ia et n]onge[nta tr]iginta et septem millia. legibus novi[s] m[e auctore l]atis m[ulta e]xempla maiorum exolescentia iam ex nostro [saecul]o red[uxi et ipse] multarum rer[um exe]mpla imitanda pos[teris tradidi].

[IX]
vota p[ro valetudine mea susc]ipi p[er cons]ules et sacerdotes qu[in]to qu[oque anno decrevit senatus. ex iis] votis s[ae]pe fecerunt vivo m[e ludos aliquotiens sacerdotu]m quattuor amplissima conle[gia, aliquotiens consules. pr]iva[ti]m etiam et municipatim univer[si cives unanimite]r con[tinente]r apud omnia pulvinaria pro vale[tu]din[e mea s]upp[licaverunt].

[X]
nom[en me]um [sena]tus c[onsulto inc]lusum est in Saliare carmen et sacrosanctu[s in perp]etum [ut essem et, q]uoad viverem, tribunicia potestas mihi [esset, per lege]m s[anctum est. pontif]ex maximus ne fierem in vivi [c]onle[gae mei l]ocum, [populo id sace]rdotium deferente mihi, quod pater meu[s habuer]at, r[ecusavi. qu]od sacerdotium aliquod post annos eo mor[t]uo q[ui civilis tu]m[ult]u[s o]ccasione occupaverat, cuncta ex Italia [ad comitia mea] confluen[te mu]ltitudine, quanta Romae nun[q]uam [narratur ad i]d temp[us fuisse], recep[i] P. Sulpicio C. Valgio consulibu[s].

[XI]
aram [Fortunae] R[educis a]nte aedes Honoris et Virtutis ad portam Cap[enam pro] red[itu me]o senatus consacravit, in qua ponti[fices et] vir[gines Ve]stal[es anni]versarium sacrificium facere [iussit eo] di[e, quo co]nsul[ibus Q. Luc]retio et [M. Vi]nic[i]o in urbem ex [Syria redieram, et diem Augustali]a ex [c]o[gnomine] nos[t]ro appellavit.

[XII]
[ex senatus auctoritat]e pars [praetorum e]t tribunorum [plebi cum consule Q.] Lu[cre]tio et princi[pi]bus viris [ob]viam mihi mis[s]a e[st in Campan]iam, qui honos [ad ho]c tempus nemini praeter [m]e e[st decretus. cu]m ex H[isp]ania Gal[liaque, rebu]s in iis p]rovincis prosp[e]re [gest]is, R[omam redi] Ti. Nerone [et] P. Qui[ntilio consulibu]s, aram [Pacis A]u[g]ust[ae senatus pro] redi[t]u meo consa[c]randam [censuit] ad campum [Martium, in qua ma]gistratus et sac[er]dotes [vi]rgines[que] V[est]a[les anni]ver[sarium sacrific]ium facer[e iussit].

[XIII]
[Ianum] Quirin[um, quem cl]aussum ess[e maiores nostri voluer]unt, cum [p]er totum i[mperium po]puli Roma[ni terra marique es]set parta victoriis pax, cum, pr[iusquam] nascerer [a condita] u[rb]e bis omnino clausum [f]uisse prodatur m[emori]ae, ter me princi[pe senat]us claudendum esse censui[t].

[XIV]
[fil]ios meos, quos iuv[enes mi]hi eripuit for[tuna], Gaium et Lucium Caesares honoris mei causa senatus populusque Romanus annum quintum et decimum agentis consules designavit, ut [e]um magistratum inirent post quinquennium. et ex eo die, quo deducti [s]unt in forum, ut interessent consiliis publicis decrevit sena[t]us. equites [a]utem Romani universi principem iuventutis utrumque eorum parm[is] et hastis argenteis donatum appellaverunt.

[XV]
plebei Romanae viritim HS trecenos numeravi ex testamento patris mei et nomine meo HS quadringenos ex bellorum manibiis consul quintum dedi, iterum autem in consulatu decimo ex [p]atrimonio meo HS quadringenos congiari viritim pernumer[a]vi, et consul undecimum duodecim frumentationes frumento pr[i]vatim coempto emensus sum, et tribunicia potestate duodecimum quadringenos nummos tertium viritim dedi. quae mea congiaria p[e]rvenerunt ad [homi]num millia nunquam minus quinquaginta et ducenta. tribuniciae potestatis duodevicensimum, consul XII trecentis et viginti millibus plebis urbanae sexagenos denarios viritim dedi. et colon[i]s militum meorum consul quintum ex manibiis viritim millia nummum singula dedi; acceperunt id triumphale congiarium in colonis hominum circiter centum et viginti millia. consul tertium dec[i]mum sexagenos denarios plebei, quae tum frumentum publicum accipiebat, dedi; ea millia hominum paullo plura quam ducenta fuerunt.

[XVI]
pecuniam [pr]o agris, quos in consulatu meo quarto et postea consulibus M. Cr[a]sso et Cn. Lentulo Augure adsignavi militibus, solvi municipis. ea [s]u[mma s]estertium circiter sexsiens milliens fuit, quam [p]ro Italicis praedis numeravi, et ci[r]citer bis mill[ie]ns et sescentiens, quod pro agris provincialibus solvi. id primus et [s]olus omnium, qui [d]eduxerunt colonias militum in Italia aut in provincis, ad memoriam aetatis meae feci. et postea Ti. Nerone et Cn. Pisone consulibus, itemque C. Antistio et D. Laelio cos. et C. Calvisio et L. Pasieno consulibus et L. Le[nt]ulo et M. Messalla consulibus et L. Caninio et Q. Fabricio co[s.] milit[i]bus, quos emeriteis stipendis in sua municipi[a dedux]i, praem[i]a numerato persolvi, quam in rem sestertium q[uater m]illiens cir[cite]r impendi.

[XVII]
quater [pe]cunia mea iuvi aerarium ita, ut sestertium milliens et quing[en]tie[n]s ad eos, qui praerant aerario, detulerim. et M. Lepido et L. Ar[r]unt[i]o cos. in aerarium militare, quod ex consilio m[eo] co[ns]titutum est, ex [q]uo praemia darentur militibus, qui vicena [aut plu]ra sti[pendi]a emeruissent, HS milliens et septing[e]nti[ens ex pa]t[rim]onio [m]eo detuli.

[XVIII]
[ab illo anno, q]uo Cn. et P. Lentuli c[ons]ules fuerunt, cum deficerent [pu]blicae o[pes tum] centum millibus h[omi]num tum pluribus multo frume[ntarios et n]umma[rio]s tr[ibutus ex horr]eo et patr[i]monio m[e]o edidi.

[XIX]
curiam et continens ei Chalcidicum templumque Apollinis in Palatio cum porticibus, aedem divi Iuli, Lupercal, porticum ad circum Flaminium, quam sum appellari passus ex nomine eius, qui priorem eodem in solo fecerat Octaviam, pulvinar ad circum Maximum, aedes in Capitolio Iovis Feretri et Iovis Tonantis, aedem Quirini, aedes Minervae et Iunonis Reginae et Iovis Libertatis in Aventino, aedem Larum in summa Sacra Via, aedem deum Penatium in Velia, aedem Iuventatis, aedem Matris Magnae in Palatio feci.

[XX]
Capitolium et Pompeium theatrum utrumque opus impensa grandi refeci sine ulla inscriptione nominis mei. rivos aquarum compluribus locis vetustate labentes refeci, et aquam, quae Marcia appellatur, duplicavi fonte novo in rivum eius inmisso. Forum Iulium et basilicam, quae fuit inter aedem Castoris et aedem Saturni, coepta profligataque opera a patre meo, perfeci et eandem basilicam consumptam incendio ampliato eius solo sub titulo nominis filiorum m[eorum i]ncohavi et, si vivus non perfecissem, perfici ab heredibus [meis ius]si. duo et octoginta templa deum in urbe consul sex[tu]m ex [auctori]tate senatus refeci, nullo praetermisso quod e[o] tempore [refici debeba]t. consul septimum viam Flaminiam a[b urbe] Ari[minum refeci pontes]que omnes praeter Mulvium et Minucium.

[XXI]
in privato solo Martis Ultoris templum [f]orumque Augustum [ex ma]n[i]biis feci. theatrum ad aedem Apollinis in solo magna ex parte a p[r]i[v]atis empto feci, quod sub nomine M. Marcell[i] generi mei esset. don[a e]x manibiis in Capitolio et in aede divi Iu[l]i et in aede Apollinis et in aede Vestae et in templo Martis Ultoris consacravi, quae mihi constiterunt HS circiter milliens. auri coronari pondo triginta et quinque millia municipiis et colonis Italiae conferentibus ad triumpho[s] meos quintum consul remisi et postea, quotienscumque imperator a[ppe]llatus sum, aurum coronarium non accepi decernentibus municipii[s] et colonis aequ[e] beni[g]ne adque antea decreverant.

[XXII]
ter munus gladiatorium dedi meo nomine et quinquiens filiorum meorum aut n[e]potum nomine, quibus muneribus depugnaverunt hominum ci[rc]iter decem millia. bis athletarum undique accitorum spectaculu[m] p[o]pulo pra[ebui me]o nomine et tertium nepo[tis] mei nomine. ludos feci me[o no]m[ine] quater, aliorum autem m[agist]ratuum vicem ter et viciens. [pr]o conlegio XV virorum magis[ter con]legii collega M. Agrippa lud[os s]aeclares C. Furnio C. Silano cos. [feci. c]onsul XIII ludos Mar[tia]les pr[imus fec]i, quos p[ost i]d tempus deinceps ins[equen]ti[bus] annis [s. c. et lege fe]cerunt [co]n[su]les. [ven]ation[es] best[ia]rum Africanarum meo nomine aut filio[ru]m meorum et nepotum in ci[r]co aut in foro aut in amphitheatris popul[o d]edi sexiens et viciens, quibus confecta sunt bestiarum circiter tria m[ill]ia et quingentae.

[XXIII]
navalis proeli spectaclum populo de[di tr]ans Tiberim, in quo loco nunc nemus est Caesarum, cavato [s]olo in longitudinem mille et octingentos pedes, in latitudine[m mille] e[t] ducenti. in quo triginta rostratae naves triremes a[ut birem]es, plures autem minores inter se conflixerunt. q[uibu]s in classibus pugnaverunt praeter remiges millia ho[minum tr]ia circiter.

[XXIV]
in templis omnium civitatium prov[inci]ae Asiae victor ornamenta reposui, quae spoliatis tem[plis i]s, cum quo bellum gesseram, privatim possederat. statuae [mea]e pedestres et equestres et in quadrigeis argenteae steterunt in urbe XXC circiter, quas ipse sustuli exque ea pecunia dona aurea in aede Apollinis meo nomine et illorum, qui mihi statuarum honorem habuerunt, posui.

[XXV]
mare pacavi a praedonibus. eo bello servorum, qui fugerant a dominis suis et arma contra rem publicam ceperant, triginta fere millia capta dominis ad supplicium sumendum tradidi. iuravit in mea verba tota Italia sponte sua et me be[lli], quo vici ad Actium, ducem depoposcit. iuraverunt in eadem ver[ba provi]nciae Galliae, Hispaniae, Africa, Sicilia, Sardinia. qui sub [signis meis tum] militaverint, fuerunt senatores plures quam DCC, in ii[s qui vel antea vel pos]tea consules facti sunt ad eum diem, quo scripta su[nt haec, LXXXIII, sacerdo]tes ci[rc]iter CLXX.

[XXVI]
omnium prov[inciarum populi Romani], quibus finitimae fuerunt gentes, quae non p[arerent imperio nos]tro, fines auxi. Gallias et Hispanias provincias, i[tem Germaniam qua inclu]dit Oceanus a Gadibus ad ostium Albis flumin[is pacavi. Alpes a re]gione ea, quae proxima est Hadriano mari, [ad Tuscum pacari fec]i nulli genti bello per iniuriam inlato. cla[ssis m]ea p[er Oceanum] ab ostio Rheni ad solis orientis regionem usque ad fin[es Cimbroru]m navigavit, quo neque terra neque mari quisquam Romanus ante id tempus adit; Cimbrique et Charydes et Semnones et eiusdem tractus alii Germanorum popu[l]i per legatos amicitiam meam et populi Romani petierunt. meo iussu et auspicio ducti sunt [duo] exercitus eodem fere tempore in Aethiopiam et in Ar[a]biam, quae appel[latur] Eudaemon, m[axim]aeque hos[t]ium gentis utr[iu]sque cop[iae] caesae sunt in acie et [c]om[plur]a oppida capta; in Aethiopiam usque ad oppidum Nabata pervent[um] est, cui proxima est Meroe: in Arabiam usque ad fines Sabaeorum pro[cess]it exercitus ad oppidum Mariba.

[XXVII]
Aegyptum imperio populi [Ro]mani adieci. Armeniam maiorem interfecto rege eius Artaxe c[u]m possem facere provinciam, malui maiorum nostrorum exemplo regn[u]m id Tigrani, regis Artavasdis filio, nepoti autem Tigranis regis, per T[i. Ne]ronem trad[er]e, qui tum mihi priv[ig]nus erat. et eandem gentem postea d[e]sciscentem et rebellantem domit[a]m per Gaium filium meum regi Ariobarzani, regis Medorum Artaba[zi] filio, regendam tradidi et post eius mortem filio eius Artavasdi. quo interfecto Tig[ra]ne[m], qui erat ex regio genere Armeniorum oriundus, in id regnum misi. provincias omnis, quae trans Hadrianum mare vergunt ad orien[te]m Cyrenasque, iam ex parte magna regibus ea possidentibus, et antea Siciliam et Sardiniam occupatas bello servili reciperavi.

[XXVIII]
colonias in Africa, Sicilia, [M]acedonia utraque Hispania, Achai[a], Asia, S[y]ria, Gallia Narbonensi, Pi[si]dia militum deduxi. Italia autem XXVIII [colo]nias, quae vivo me celeberrimae et frequentissimae fuerunt, me[a auctoritate] deductas habet.

[XXIX]
signa militaria complur[a per] alios d[u]ces am[issa] devicti[s hostibu]s re[cepi] ex Hispania et [Gallia et a Dalm]ateis. Parthos trium exercitum Romanorum spolia et signa re[ddere] mihi supplicesque amicitiam populi Romani petere coegi. ea autem si[gn]a in penetrali, quod e[s]t in templo Martis Ultoris, reposui.

[XXX]
Pannoniorum gentes, qua[s a]nte me principem populi Romani exercitus nunquam adit, devictas per Ti. [Ne]ronem, qui tum erat privignus et legatus meus, imperio populi Romani s[ubie]ci protulique fines Illyrici ad r[ip]am fluminis Dan[uv]i. citr[a] quod [D]a[cor]u[m tr]an[s]gressus exercitus meis a[u]sp[icis vict]us profligatusque e[st], et pos[tea tran]s Dan[u]vium ductus ex[ercitus me]u[s] Da[co]rum gentes im[peri]a p[opuli] [Romani perferre coegit].

[XXXI]
ad me ex In[dia regum legationes saepe missae sunt non visae ante id t]em[pus] apud qu[em]q[uam] R[omanorum du]cem. nostram amic[itiam appetive]run]t] per legat[os] B[a]starn[ae Scythae]que et Sarmatarum, qui su[nt citra fl]umen Tanaim [et] ultra, reg[es, Alba]norumque rex et Hiberorum e[t Medorum].

[XXXII]
ad me supplices confug[erunt] reges Parthorum Tirida[te]s et post[ea] Phrat[es], regis Phrati[s] filiu[s], Medorum Ar[tavasdes, Adiabenorum A]rtaxares, Britann[o]rum Dumnobellaunus et Tin[commius, Sugambr]orum Maelo, Mar[c]omanorum Sueborum [. . . . . ]rus. ad [me re]x Parthorum Phrates, Orod[i]s filius, filios suos nepot[esque omnes] misit in Italiam, non bello superatu[s], sed amicitiam nostram per [libe]ror[um] suorum pignora petens. plurimaeque aliae gentes exper[tae sunt p. R.] fidem me principe, quibus antea cum populo Roman[o nullum extitera]t legationum et amicitiae [c]ommercium.

[XXXIII]
a me gentes Parthorum et Medoru[m per legatos] principes earum gentium reges pet[i]tos acceperunt: Par[thi Vononem, regis Ph]ratis filium, regis Orodis nepotem, Medi Arioba[rzanem], regis Artavazdis filium, regis Ariobarzanis nepotem.

[XXXIV]
in consulatu sexto et septimo, po[stquam b]ella [civil]ia exstinxeram per consensum universorum [potitus reru]m om[n]ium, rem publicam ex mea potestate in senat[us populique Rom]ani [a]rbitrium transtuli. quo pro merito meo senatu[s consulto Au]gust[us appe]llatus sum et laureis postes aedium mearum v[estiti] publ[ice coronaq]ue civica super ianuam meam fixa est [et clu]peus [aureu]s in [c]uria Iulia positus, quem mihi senatum pop[ulumq]ue Rom[anu]m dare virtutis clement[iaeque] iustitiae et pieta[tis cau]sa testatu[m] est pe[r e]ius clupei [inscription]em. post id tem[pus a]uctoritate [omnibus praestiti, potest]atis au[tem n]ihilo ampliu[s habu]i quam cet[eri qui m]ihi quoque in ma[gis]tra[t]u conlegae f[uerunt].

[XXXV]
tertium dec[i]mum consulatu[m cum gereba]m sena[tus et e]quester ordo populusq[ue] Romanus universus [appell]av[it me pat]re[m p]atriae idque in vestibu[lo a]edium mearum inscribendum et in c[u]ria [Iulia e]t in foro Aug. sub quadrig[i]s, quae mihi ex s. c. pos[it]ae [sunt, censuit. cum scri]psi haec, annum agebam septuagensu[mum sextum].

[addenda]

[I]
summa pecun[i]ae, quam ded[it vel in aera]rium [vel plebei Romanae vel di]missis militibus denarium sexien[s milliens].

[II]
opera fecit nova aedem Martis, [Iovis] Ton[antis et Feretri, Apollinis], divi Iuli, Quirini, Minervae, [Iunonis Reginae, Iovis Libertatis], Larum, deum Penatium, Iuv[entatis, Matris Magnae, Lupercal, pulvina]r ad circum, curiam cum Ch[alcidico, forum Augustum, basilica]m Iuliam, theatrum Marcelli, [p]or[ticum Octaviam, nemus trans T]iberim Caesarum.

[III]
refecit Capito[lium sacra]sque aedes [nu]m[ero octoginta] duas, thea[t]rum Pompei, aqu[arum r]iv[os, vi]am Flamin[iam].

[IV]
impensa p[raestita in spec]tacul[a] sca[enica et munera] gladiatorum at[que athletas et venationes et] naumachi[am] et donata pe[c]unia [colonis municipiis oppidis] terrae motu incendioque consumpt[is] a[ut viritim] a[micis senat]oribusque, quorum census explevit, in[n]umera[bili]s.