M. ANNAEI LVCANI BELLI CIVILIS LIBER SEPTIMUS


Segnior Oceano quam lex aeterna uocabat,
luctificus Titan numquam magis aethera contra
egit equos cursumque polo rapiente retorsit
defectusque pati uoluit raptaeque labores
lucis et adtraxit nubes, non pabula flammis
sed ne Thessalico purus luceret in orbe.
At nox felicis Magno pars ultima uitae
sollicitos uana decepit imagine somnos.
Nam Pompeiani uisus sibi sede theatri
10
innumeram effigiem Romanae cernere plebis
attollique suum laetis ad sidera nomen
uocibus et plausu cuneos certare sonantes;
qualis erat populi facies clamorque fauentis,
olim cum iuuenis primique aetate triumphi
post domitas gentes quas torrens ambit Hiberus,
et quaecumque fugax Sertorius inpulit arma,
uespere pacato pura uenerabilis aeque
quam currus ornante toga, plaudente senatu,
sedit adhuc Romanus eques : seu fine bonorum
20
anxia uenturis ad tempora laeta refugit,
siue per ambages solitas contraria uisis
uaticinata quies magni tulit omina planctus,
seu uetito patrias ultra tibi cernere sedes
sic Romam Fortuna dedit. Ne rumpite somnos,
castrorum uigiles, nullas tuba uerberet aures.
Crastina dira quies et imagine maesta diurna
undique funestas acies feret, undique bellum.
Vnde pares somnos populis noctemque beatam?
O felix, si te uel sic tua Roma uideret.
30
Donassent utinam superi patriaeque tibique
unum, Magne, diem, quo fati certus uterque
extremum tanti fructum raperetis amoris.
Tu uelut Ausonia uadis moriturus in urbe,
illa rati semper de te sibi conscia uoti
hoc scelus haud umquam fatis haerere putauit,
sic se dilecti tumulum quoque perdere Magni.
Te mixto flesset luctu iuienisque senexque
iniussusque puer; lacerasset crine soluto
pectora femineum, ceu Bruti funere, uulgus.
40
Nunc quoque tela licet paueant uictoris iniqui,
nuntiet ipse licet Caesar tua funera, flebunt,
sed dum tura ferunt, dum laurea serta Tonanti.
O miseri, quorum gemitus edere dolorem,
qui te non pleno pariter planxere theatro.

Vicerat astra iubar cum mixto murmure turba
castrorum fremuit fatisque trahentibus orbem
signa petit pugnae. Miseri pars maxima uulgi
non totum uisura diem tentoria circum
ipsa ducis queritur magnoque accensa tumultu
50
mortis uicinae properantis admouet horas.
Dira subit rabies; sua quisque ac publica fata
praecipitare cupit; segnis pauidusque uocatur
ac nimium patiens soceri Pompeius et orbis
indulgens regno, qui tot simul undique gentis
iuris habere sui uellet pacemque timeret.
Nec non et reges populique queruntur eoi
bella trahi patriaque procul tellure teneri.
Hoc placet, o superi, cum uobis uertere cuncta
propositum, nostris erroribus addere crimen?
60
Cladibus inruimus nocituraque poscimus arma :
in Pompeianis uotum est Pharsalia castris.
Cunctorum uoces Romani maximus auctor
Tullius eloquii, cuius sub iure togaque
pacificas saeuus tremuit Catilina securis,
pertulit, iratus bellis cum rostra forumque
optaret, passus tam longa silentia miles ;
addidit inualidae robur facundia causae :
"Hoc pro tot meritis solum te, Magne, precatur
uti se Fortuna uelis, proceresque tuorum
70
castrorum regesque tui cum supplice mundo
adfusi uinci socerum patiare rogamus.
Humani generis tam longo tempore bellum
Caesar erit? Merito Pompeium uincere lente
gentibus indignum est a transcurrente subactis.
Quo tibi feruor abit aut quo fiducia fati ?
De superis, ingrate, times causamque senatus
credere dis dubitas? Ipsae tua signa reuellent
prosilientque acies : pudeat uicisse coactum.
Si duce te iusso, si nobis bella geruntur,
80
sit iuris, quocumque uelint, concurrere campo.
Quid mundi gladios a sanguine Caesaris arces?
Vibrant tela manus, uix signa morantia quisquam
exspectat : propera, te ne tua classica linquant.
Scire senatus hauet, miles te, Magne, sequatur
an comes." Ingemuit rector sensitque deorum
esse dolos et fata suae contraria menti.
"Si placet hoc" inquit, "cunctis, si milite Magno,
non duce tempus eget, non ultra fata morabor.
Inuoluat populos una Fortuna ruina
90
sitque hominum magnae lux ista nouissima parti.
Testor, Roma, tamen Magnum, quo cuncta perirent,
accepisse diem. Potuit tibi uulnere nullo
stare labor belli, potui sine caede subactum
captiuumque ducem uiolatae tradere paci.
Quis furor, o caeci, scelerum? Ciuilia bella
gesturi metuunt ne non cum sanguine uincant.
Abstulimus terras, exclusimus aequore toto,
ad praematuras segetum ieiuna rapinas
agmina compulimus uotumque effecimus hosti,
100
ut mallet sterni gladiis mortemque suorum
permiscere meis. Belli pars magna peracta est
his quibus effectum est ne pugnam tiro paueret;
si modo uirtutis stimulis iraeque calore
signa petunt. Multos in summa pericula misit
uenturi timor ipse mali. Fortissimus ille est
qui promptus metuenda pati, si comminus instent,
et differre potest. Placet haec tam prospera rerum
tradere Fortunae, gladio permittere mundi
discrimen; pugnare ducem quam uincere malunt.
110
Res mihi Romanas dederas, Fortuna, regendas :
accipe maiores et caeco in Marte tuere.
Pompei nec crimen erit nec gloria bellum.
Vincis aput superos uotis me, Caesar, iniquis :
pugnatur. Quantum scelerum quantumque malorum
in populos lux ista feret! quot regna iacebunt!
Sanguine Romano quam turbidus ibit Enipeus!
Prima uelim caput hoc funesti lancea belli,
si sine momento rerum partisque ruina
casurum est, feriat; neque enim uictoria Magno
120
laetior. Aut populis inuisum hac clade peracta,
aut hodie Pompeius erit miserabile nomen.
Omne malum uicti, quod sors feret ultima rerum,
omne nefas uictoris erit." Sic fatur et arma
permittit populis frenosque furentibus ira
laxat et ut uictus uiolento nauita coro
dat regimen uentis ignauumque arte relicta
puppis onus trahitur. Trepido confusa tumultu
castra fremunt, animique truces sua pectora pulsant
ictibus incertis. Multorum pallor in ore
130
mortis uenturae faciesque simillima fato.
Aduenisse diem qui fatum rebus in aeuum
conderet humanis, et quaeri Roma quid esset
illo Marte, palam est. Sua quisque pericula nescit
attonitus maiore metu. Quis litora ponto
obruta, quis summis cernens in montibus aequor
aetheraque in terras deiecto sole cadentem,
tot rerum finem, timeat sibi? non uacat ullos
pro se ferre metus : Vrbi Magnoque timetur.
Nec gladiis habuere fidem, nisi cautibus asper
140
exarsit mucro; tunc omnis lancea saxo
erigitur, tendunt, neruis melioribus arcus,
cura fuit lectis pharetras inplere sagittis.
Auget eques stimulos frenorumque artat habenas.
Si liceat superis hominum conferre labores,
non aliter Phlegra, rabidos tollente gigantas
Martius incaluit Siculis incudibus ensis
et rubuit flammis iterum Neptunia cuspis,
spiculaque extenso Paean Pythone recoxit,
Pallas Gorgoneos diffudit in Aegida crines,
150
Pallenaea Ioui mutauit fulmina Cyclops.
Non tamen abstinuit uenturos prodere casus
per uarias Fortuna notas. Nam Thessala rura
cum peterent, totus uenientibus obstitit aether
[inque oculis hominum fregerunt fulmina nubes]
aduersasque faces inmensoque igne columnas
et trabibus mixtis auidos typhonas aquarum
detulit atque oculos ingesto fulgure clausit;
excussit cristas galeis capulosque solutis
perfudit gladiis ereptaque pila liquauit
160
aetherioque nocens fumauit sulphure ferrum.
Nec non innumero cooperta examine signa;
uixque reuulsa solo maiori pondere pressum
signiferi mersere caput rorantia fletu,
usque ad Thessaliam Romana et publica signa.
Admotus superis discussa fugit ab ara
taurus et Emathios praeceps se iecit in agros,
nullaque funestis inuenta est uictima sacris.
          At tu, quos scelerum superos, quas rite uocasti
Eumenidas, Caesar? Stygii quae numina regni
170
infernumque nefas et mersos nocte furores,
impia tam saeue gesturus bella, litasti?
          Iam dubium monstrisne deum nimione pavore
crediderint : multis concurrere uisus Olympo
Pindus et abruptis mergi conuallibus Haemus,
edere nocturnas belli Pharsalia uoces,
ire per Ossaeam rapidus Boebeida sanguis;
inque uicem uultus tenebris mirantur opertos
et pallere diem galeisque incumbere noctem
defunctosque patres et iuncti sanguinis umbras
180
ante oculos uolitare suos. Sed mentibus unum
hoc solamen erat, quod uoti turba nefandi
conscia, quae patrum iugulos, quae pectora fratrum
sperabat, gaudet monstris mentisque tumultis
atque omen scelerum subitos putat esse furores.
Quid mirum populos quos lux extrema manebat
lymphato trepidasse metu, praesaga malorum
si data mens homini est? Tyriis qui Gadibus hospes
adiacet Armeniumque bibit Romanus Araxen,
sub quocumque die, quocumque est sidere mundi,
190
maeret et ignorat causas animumque dolentem
corripit, Emathiis quid perdat nescius aruis.
Euganeo (si uera fides memorantibus) augur
colle sedens, Aponus terris ubi fumifer exit
atque Antenorei dispergitur unda Timaui :
"Venit summa dies, geritur res maxima" dixit
"impia concurrunt Pompei et Caesaris arma",
seu tonitrus ac tela Iouis praesaga notauit,
aethera seu totum discordi obsistere caelo
perspexitque polos, seu numen in aethere maestum
200
[solis in obscuro pugnam pallore notauit].
Dissimilem certe cunctis quos explicat egit
Thessalicum natura diem : si cuncta perito
augure mens hominum caeli noua signa notasset,
spectari toto potuit Pharsalia mundo.
O summos hominum, quorum Fortuna per orbem
signa dedit, quorum fatis caelum omne uacauit!
Haec et apud seras gentes populosque nepotum,
siue sua tantum uenient in saecula fama,
siue aliquid magnis nostri quoque cura laboris
210
nominibus prodesse potest, cum bella legentur,
spesque metusque simul perituraque uota mouebunt,
attonitique omnes ueluti uenientia fata,
non transmissa, legent, et adhuc tibi, Magne, fauebunt.

Miles, ut aduerso Phoebi radiatus ab ictu

descendens totos perfudit lumine colles,
non temere inmissus campis : stetit ordine certo
infelix acies. Cornus tibi cura sinistri,
Lentule, cum prima, quae tunc fuit optima bello,
et quarta legione datur; tibi, numine pugnax
220
aduerso Domiti, dextri frons tradita Martis;
at medii robur belli fortissima densant
agmina, quae Cilicum terris deducta tenebat
Scipio, miles in hoc, Libyco dux primus in orbe.
At iuxta fluuios et stagna undantis Enipei
Cappadocum montana cohors et largus habenae
Ponticus ibat eques. Sicci sed plurima campi
tetrarchae regesque tenent magnique tyranni
atqne omnis Latio quae seruit purpura ferro.
Illuc et Libye Numidas et Creta Cydonas
230
misit, Ityreis cursus fuit inde sagittis,
inde truces Galli solitum prodistis in hostem,
illic pugnaces commouit Hiberia caetras.
Eripe uictori gentis et sanguine mundi
fuso, Magne, semel totos consume triumphos.

Illo forte die Caesar statione relicta

ad segetum raptus moturus signa repente
conspicit in planos hostem descendere campos
oblatumque uidet uotis sibi mille petitum
tempus, in extremos quo mitteret omnia casus.
240
Aeger quippe morae flagransque cupidine regni
coeperat exiguo tractu ciuilia bella
ut lentum damnare nefas. Discrimina postquam
aduentare ducum supremaque proelia uidit,
casuram fatis sensit nutare ruinam :
illa quoque in ferrum rabies promptissima paulum
languit, et casus audax spondere secundos
mens stetit in dubio, quam nec sua fata timere
nec Magni sperare sinunt. Formidine mersa
prosilit hortando melior fiducia uulgo :
250
"O domitor mundi, rerum fortuna mearum,
miles, adest totiens optatae copia pugnae.
Nil opus est uotis, iam fatum accersite ferro.
In manibus uestris quantus sit Caesar habetis.
Haec est illa dies, mihi quam Rubiconis ad undas
promissam memini, cuius spe mouimus arma,
in quam distulimus uetitos remeare triumphos;
[haec eadem est, hodie quae pignora quaeque penates
reddat et emerito faciat uos Marte colonos;]
haec, fato quae teste probet quis iustius arma
260
sumpserit; haec acies uictum factura nocentem.
Si pro me patriam ferro flammisque petistis,
nunc pugnate truces gladiosque exsoluite culpa :
nulla manus belli mutato iudice pura est.
Non mihi res agitur, sed uos ut libera sitis
turba precor, gentis ut ius habeatis in omnes.
Ipse ego priuatae cupidus me reddere uitae
plebeiaque toga modicum conponere ciuem,
omnia dum uobis liceant, nihil esse recuso :
inuidia regnate mea. Nec sanguine multo
270
spem mundi petitis : Grais delecta iuuentus
gymnasiis aderit studioque ignaua palaestrae
et uix arma ferens, aut mixtae dissona turbae
barbaries, non illa tubas, non agmine moto
clamorem latura suum. Ciuilia paucae
bella manus facient, pugnae pars magna leuabit
his orbem populis Romanumque obteret hostem.
Ite per ignauas gentes famosaque regna
et primo ferri motu prosternite mundum,
sitque palam, quas tot duxit Pompeius in Vrbem
280
curribus, unius gentes non esse triumphi.
Armeniosne mouet, Romana potentia cuius
sit ducis? aut emptum minimo uult sanguine quisquam
barbarus Hesperiis Magnum praeponere rebus?
Romanos odere omnes dominosque grauantur,
quos nouere, magis. Sed me Fortuna meorum
commisit manibus, quorum me Gallia testem
tot fecit bellis. Cuius non militis ensem
agnoscam? Caelumque tremens cum lancea transit,
dicere non fallar quo sit uibrata lacerto.
290
Quod si signa ducem numquam fallentia uestrum
conspicio faciesque truces oculosque minaces,
uicistis. Videor fluuios spectare cruoris
calcatosque simul reges sparsumque senatus
corpus et immensa populos in caede natantis.
Sed mea fata moror, qui uos in tela furentis
uocibus his teneo. Veniam date bella trahenti :
spe trepido; haut umquam uidi tam magna daturos
tam prope me superos; camporum limite paruo
absumus a uotis. Ego sum cui Marte peracto,
300
quae populi regesque tenent, donare licebit.
Quone poli motu, quo caeli sidere uerso
Thessalicae tantum, superi, permittitis orae?
Aut merces hodie bellorum aut poena parata.
Caesareas spectate cruces, spectate catenas
et caput hoc positum rostris effusaque membra
saeptorumque nefas et clausi proelia Campi.
Cum duce Sullano gerimus ciuilia bella.
Vestri cura mouet; nam me secura manebit
sors quaesita manu : fodientem uiscera cernet
310
me mea, qui nondum uicto respexerit hoste.
Di, quorum curas abduxit ab aethere tellus
Romanusque labor, uincat, quicumque necesse
non putat in uictos saeuum destringere ferrum
quique suos ciues, quod signa aduersa tulerunt,
non credit fecisse nefas. Pompeius in arto
agmina uestra loco uetita uirtute moueri
cum tenuit, quanto satiauit sanguine ferrum!
Vos tamen hoc oro, iuuenes, ne caedere quisquam
hostis terga uelit : ciuis qui fugerit esto.
320
Sed dum tela micant, non uos pietatis imago
ulla nec aduersa conspecti fronte parentes
commoueant; uultus gladio turbate uerendos.
Siue quis infesto cognata in pectora ferro
ibit seu nullum uiolarit uulnere pignus,
ignoti iugulum tamquam scelus inputet hostis.
Sternite iam uallum fossasque implete ruina,
exeat ut plenis acies non sparsa maniplis.
Parcite ne castris : uallo tendetis in illo,
unde acies peritura uenit." Vix cuncta locuto
330
Caesare quemque suum munus trahit armaque raptim
sumpta Ceresque uiris. Capiunt praesagia belli
calcatisque ruunt castris, stant ordine nullo,
arte ducis nulla permittuntque omnia fatis.
Si totidem Magni soceros totidemque petentis
urbis regna suae funesto in Marte locasses,
non tam praecipiti ruerent in proelia cursu.

Vidit ut hostiles in rectum exire cateruas

Pompeius nullasque moras permittere bello,
sed superis placuisse diem, stat corde gelato
340
attonitus, tantoque duci sic arma timere
omen erat. Premit inde metus totumque per agmen
sublimi praeuectus equo : "Quem flagitat", inquit,
"uestra diem uirtus, finis ciuilibus armis,
quem quaesistis, adest. Totas effundite uires;
extremum ferri superest opus, unaque gentis
hora trahit. Quisquis patriam carosque penates,
qui subolem ac thalamos desertaque pignora quaerit
ense petat : medio posuit deus omnia campo.
Causa iubet melior superos sperare secundos.
350
Ipsi tela regent per uiscera Caesaris, ipsi
Romanas sancire uolunt hoc sanguine leges.
Si socero dare regna meo mundumque pararent,
praecipitare meam fatis potuere senectam.
Non iratorum populis Vrbique deorum est
Pompeium seruare ducem. Quae uincere possent
omnia contulimus. Subiere pericula clari
sponte uiri sacraque antiquus imagine miles.
Si Curios his fata darent reducesque Camillos
temporibus Deciosque caput fatale uouentes,
360
hinc starent. Primo gentes oriente coactae
innumeraeque urbes, quantas in proelia numquam,
exciuere manus. Toto simul utimur orbe.
Quicquid signiferi comprensum limite caeli
sub noton et borean hominum sumus, arma mouemus.
Nonne superfusis collectum cornibus hostem
in medium dabimus? Paucas uictoria dextras
exigit; at plures tantum clamore cateruae
bella gerent. Caesar nostris non sufficit armis.
Credite pendentes e summis moenibus Vrbis
370
crinibus effusis hortari in proelia matres.
Credite grandaeuum uetitumque aetate senatum
arma sequi sacros pedibus prosternere canos,
atque ipsam domini metuentem occurrere Romam.
Credite, qui nunc est populus populumque futurum
permixtas adferre preces. Haec libera nasci,
haec uult turba mori. Si quis post pignora tanta
Pompeio locus est, cum prole et coniuge supplex,
imperii salua si maiestate liceret,
uoluerer ante pedes. Magnus, nisi uincitis, exul,
380
ludibrium soceri, uester pudor, ultima fata
deprecor ac turpes extremi cardinis annos,
ne discam seruire senex." Tam maesta locuti
uoce ducis flagrant animi, Romanaque uirtus
erigitur, placuitque mori, si uera timeret.

irarum; metus hos regni, spes excitat illos.
Hae facient dextrae quidquid non expleat aetas
ulla nec humanum reparet genus omnibus annis,
ut uacet a ferro. Gentes Mars iste futuras
390
obruet et populos aeui uenientis in orbem
erepto natale feret. Tunc omne Latinum
fabula nomen erit; Gabios Veiosque Coramque
puluere uix tectae poterunt monstrare ruinae
Albanosque lares Laurentinosque penates,
rus uacuum, quod non habitet nisi nocte coacta
inuitus questusque Numam iussisse senator.
Non aetas haec carpsit edax monimentaque rerum
putria destituit; crimen ciuile uidemus
tot uacuas urbes. Generis quo turba redacta est
400
humani? Toto populi qui nascimur orbe,
nec muros implere uiris nec possumus agros;
urbs nos una capit. Vincto fossore coluntur
Hesperiae segetes, stat tectis putris auitis
in nullos ruitura domus, nulloque frequentem
ciue suo Romam, sed mundi faece repletam
cladis eo dedimus ne tanto in corpore bellum
iam possit ciuile geri. Pharsalia tanti
causa mali. Cedant, feralia nomina, Cannae
et damnata diu Romanis Allia fastis.
410
Tempora signauit leuiorum Roma malorum,
hunc uoluit nescire diem. Pro tristia fata !
Aera pestiferum tractu morbosque fluentis
insanamque famem permissasque ignibus urbes
moeniaque in praeceps laturos plena tremores
hi possunt explere uiri, quos undique traxit
in miseram Fortuna necem, dum munera longi
explicat eripiens aeui populosque ducesque
constituit campis, per quos tibi, Roma, ruenti
ostendat quam magna cadas. Quo latius orbem
420
possedit, citius per prospera fata cucurrit.
Omne tibi bellum gentis dedit omnibus annis;
te geminum Titan procedere uidit in axem;
haut multum terrae spatium restabat Eoae,
ut tibi nox, tibi tota dies, tibi curreret aether
omniaque errantes stellae Romana uiderent :
sed retro tua fata tulit par omnibus annis
Emathiae funesta dies. Hac luce cruenta
effectum ut Latios non horreat India fasces,
nec uetitos errare Dahas in moenia ducat
430
Sarmaticumque premat succinctus consul aratrum,
quod semper saeuas debet tibi Parthia poenas,
quod fugiens ciuile nefas redituraque numquam
Libertas ultra Tigrim Rhenumque recessit
ac totiens nobis iugulo quaesita uagatur,
Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra
Ausoniam; uellem, populis incognita nostris :
uulturis ut primum laeuo fundata uolatu
Romulus infami compleuit moenia luco,
usque ad Thessalicas seruisses, Roma, ruinas.
440
De Brutis, Fortuna, queror. Quid tempora legum
egimus aut annos a consule nomen habentis?
Felices Arabes Medique eoaque tellus,
quam sub perpetuis tenuerunt fata tyrannis.
Ex populis qui regna ferunt sors ultima nostra est,
quos seruire pudet. Sunt nobis nulla profecto
numina; cum caeco rapiantur saecula casu,
mentimur regnare Iouem. Spectabit ab alto
aethere Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes!
Scilicet ipse petet Pholoen, petet ignibus Oeten
450
immeritaeque nemus Rhodopes pinusque Mimantis :
Cassius hoc potius feriet caput! Astra Thyestae
intulit et subitis damnauit noctibus Argos :
tot similis fratrum gladios patrumque gerenti
Thessaliae dabit ille diem? Mortalia nulli
sunt curata deo. Cladis tamen huius habemus
uindictam quantam terris dare numina fas est.
Bella pares superis facient ciuilia diuos
fulminibus manes radiisque ornabit et astris
inque deum templis iurabit Roma per umbras.

460
Vt rapido cursu fati suprema morantem
consumpsere locum, parua tellure dirempti
inde manus spectant : tempus, quo noscere possent
[quo sua pila cadant aut qua sibi fata minentur,]
facturi quae monstra forent : uidere parentes
frontibus aduersis fraternaque comminus arma,
nec libuit mutare locum; tamen omnia torpor
pectora constrinxit, gelidusque in uiscera sanguis
percussa pietate coit, totaeque cohortes
pila parata diu tensis tenuere lacertis.
470
Di tibi non mortem quae cunctis poena paratur,
sed sensum post fata tuae dent, Crastine, morti,
cuius torta manu commisit lancea bellum
primaque Thessaliam Romano sanguine tinxit.
O praeceps rabies! cum Caesar tela teneret,
inuenta est prior ulla manus! Tunc stridulus aer
elisus lituis conceptaque classica cornu,
tunc ausae dare signa tubae, tunc aethera tendit
extremique fragor conuexa inrumpit Olympi,
unde procul nubes, quo nulla tonitrua durant.
480
Excepit resonis clamorem uallibus Haemus.
Peliacisque dedit rursus geminare cauernis;
Pindus agit fremitus, Pangaeaque saxa resultant,
Oetaeaeque gemunt rupes, uocesque furoris
expauere sui tota tellure relatas.
Spargitur innumerum diuersis missile uotis :
uulnera pars optat, pars terrae figere tela
ac puras seruare manus. Rapit omnia casus
atque incerta facit, quos uult, Fortuna nocentes.
Sed quota pars cladis iaculis ferroque uolanti
490
exacta est? Odiis solus ciuilibus ensis
sufficit et dextras Romana in uiscera ducit.
Pompei densis acies stipata cateruis
iunxerat in seriem nexis umbonibus arma
uixque habitura locum dextras ac tela mouendi
constiterat gladiosque suos conpressa timebat.
Praecipiti cursu uaesanum Caesaris agmen
in densos agitur cuneos perque arma, per hostem
quaerit iter. Qua torta graves lorica catenas
opponit tutoque latet sub tegmine pectus,
500
hac quoque peruentum est ad uiscera totque per arma
extremum est quod quisque ferit. Ciuilia bella
una acies patitur, gerit altera; frigidus inde
stat gladius, calet omne nocens a Caesare ferrum.
Nec Fortuna diu rerum tot pondera uertens
abstulit ingentis fato torrente ruinas.
Vt primum toto diduxit cornua campo
Pompeianus eques bellique per ultima fudit,
sparsa per extremos leuis armatura maniplos
Insequitur saeuasque manus inmittit in hostem.
510
Illic quaeque suo miscet gens proelia telo
Romanus cunctis petitur cruor; inde sagittae,
[inde faces et saxa uolant spatioque solutae
aeris et calido liquefactae pondere glandes.
Tunc et Ityraci Medique Arabesque soluti,
arcu turba minax nusquam rexere sagittas,
sed petitur solus qui campis imminet aer;]
inde cadunt mortes; sceleris sed crimine nullo
externum maculant chalybem; stetit omne coactum
circa pila nefas. Ferro subtexitur aether
520
noxque super campos telis conserta pependit,
cum Caesar metuens, ne frons sibi prima laboret
incursu, tenet obliquas post signa cohortes
inque latus belli, qua se uagus hostis agebat,
emittit subitum non motis cornibus agmen.
Inmemores pugnae nulloque pudore timendi
praecipites, fecere palam, ciuilia bella
non bene barbaricis umquam commissa cateruis.
Vt primum sonipes transfixus pectora ferro
in caput effusi calcauit membra regentis,
530
omnis eques cessit campis, glomerataque nubes
in sua conuersis praeceps ruit agmina frenis.
Perdidit inde modum caedes ac nulla secutast
pugna; sed hinc iugulis, hinc ferro bella geruntur;
nec ualet haec acies tantum prosternere quantum
inde perire potest. Vtinam, Pharsalia, campis
sufficiat cruor iste tuis quem barbara fundunt
pectora : non alio mutentur sanguine fontes,
hic numerus totos tibi uestiat ossibus agros.
Aut si Romano compleri sanguine mauis,
540
istis parce, precor; uiuant Galataeque Syrique,
Cappadoces Gallique extremique orbis Hiberi,
Armenii, Cilices; nam post cinilia bella
hic populus Romanus erit. Semel ortus in omnis
it timor, et fatis datus est pro Caesare cursus.
Ventum erat ad robur Magni mediasque cateruas :
quod totos errore uago perfuderat agros
constitit hic bellum fortunaque Caesaris haesit.
Non illic regum auxiliis collecta iuuentus
bella gerit ferrumque manus mouere rogatae:
550
ille locus fratres habuit, locus ille parentis.
Hic furor, hic rabies, hic sunt tua crimina, Caesar.
Hanc fuge, mens, partem belli tenebrisque relinque;
nullaque tantorum discat me uate malorum,
quam multum liceat bellis ciuilibus, aetas.
A potius pereant lacrimae pereantque querellae
quicquid in hac acie gessisti, Roma, tacebo.
Hic Caesar, rabies populi stimulusque furorum,
ne qua parte sui pereat scelus, aginina circum
it vagus atque ignes animis flagrantibus addit;
560
inspicit et gladios qui toti sanguine manent,
qui niteant primo tantum mucrone cruenti,
quae presso tremat ense manus, quis languida tela,
quis contenta ferat, quis praestet bella iubenti,
quem pugnare iuuet, quis uultum ciue perempto
mutet; obit latis proiecta cadauera campis;
uulnera multorum totum fusura cruorem
opposita premit ipse manu. Quacumque uagatur,
sanguineum ueluti quatiens Bellona flagellum
Bistonas aut Mauors agitans, si uerbere saeuo
570
Palladia stimulet turbatos aegide currus,
nox ingens scelerum est; caedes oriuntur, et instar
inmensae uocis gemitus et pondere lapsi
pectoris arma sonant confractique ensibus enses.
Ipse manu subicit gladios ac tela ministrat
aduersosque iubet ferro contundere uultus.
Promouet ipse acies, impellit terga suorum,
uerbere conuersae cessantis excitat hastae.
In plebem uetat ire manus monstratque senatum;
scit, cruor imperii qui sit, quae uiscera rerum,
580
unde petat Romam, libertas ultima mundi
quo steterit ferienda loco. Permixta secundo
ordine nobilitas uenerandaque corpora ferro
urgentur; caedunt Lepidos caeduntque Metellos
Coruinosque simul Torquetaque nomina, rerum
saepe duces summosque hominum te, Magne, remoto.
Illic plebeia contectus casside uultus
ignotusque hosti, quod ferrum, Brute, tenebas?
O decus imperii, spes o suprema senatus,
extremum tanti generis per saecula nomen,
590
ne rue per medios nimium temerarius hostis,
nec tibi fatales admoueris ante Philippos,
Thessalia periture tua. Nil proficis istic
Caesaris intentus iugulo : nondum adtigit arcem
iuris et humanum columen quo cuncta premuntur
egressus meruit fatis tam nobile letum.
Viuat et, ut Bruti procumbat uictima, regnet.
Hic patriae perit omne decus, iacet aggere magno
patricium campis non mixta plebe cadauer.
Mors tamen eminuit clarorum in strage uirorum
600
pugnacis Domiti, quem clades fata per omnis
ducebant : nusquam Magni fortuna sine illo
succubuit. Victus totiens a Caesare salua
libertate perit, tunc mille in ulnera laetus
labitur an uenia gaudet caruisse secunda.
Viderat in crasso uersantem sanguine membra
Caesar et increpitans : "Iam Magni deseris arma,
successor Domiti; sine te iam bella geruntur."
Dixerat; ast illi suffecit pectora pulsans
spiritus in uocem morientiaque ora resoluit :
610
"Non te funesta scelerum mercede potitum,
sed dubium fati, Caesar, generoque minorem
aspiciens Stygias Magno duce liber ad umbras
et securus eo; te saeuo Marte subactum
Pompeioque grauis poenas nobisque daturum,
cum moriar, sperare licet." Non plura locutum
uita fugit, densaeque oculos uertere tenebrae.
Inpendisse pudet lacrimas in funere mundi
mortibus innumeris ac singula fata sequentem
quaerere, letiferum per cuius uiscera uulnus
620
exierit, quis fusa solo uitalia calcet,
ore quis aduerso demissum faucibus ensem
expulerit moriens anima, quis corruat ictu;
quis steterit dum membra cadunt, qui pectore tela
transmittant, aut quos campis adfixerit hasta,
quis cruor emissis perruperit aera uenis
inque hostis cadat arma sui, quis pectora fratris
caedat et, ut notum possit spoliare cadauer,
abscisum longe mittat caput, ora parentis
quis laceret nimiaque probet spectantibus ira,
630
quem iugulat, non esse patrem. Mors nulla querella
digna sua est, nullosque hominum lugere uacamus.
Non istas habuit pugnae Pharsalia partes
quas aliae clades : illic per fata uirorum,
per populos hic Roma perit; quod militis illic
mors hic gentis erat; sanguis ibi fluxit Achaeus,
Ponticus, Assyrius; cunctos haerere cruores
Romanus campisque uetat consistere torrens.
Maius ab hac acie, quam quod sua saecula ferrent,
uulnus habent populi; plus est, quam uita salusque
640
quod perit : in totum mundi prosternimur aeuum.
Vincitur his gladiis omnis quae seruiat aetas.
Proxima quid suboles aut quid meruere nepotes
in regnum nasci? pauide num gessimus arma
teximus aut iugulos? Alieni poena timoris
in nostra ceruice sedet. Post proelia natis
si dominum, Fortuna, dabas, et bella dedisses.

Iam Magnus transisse deos Romanaque fata
senserat infelix tota uix clade coactus
fortunam damnare suam. Stetit aggere campi,
650
eminus unde omnis sparsas par Thessala rura
aspiceret clades, quae bello obstante latebant.
Tot telis sua fata peti, tot corpora fusa
ac se tam multo pereuntem sanguine uidit.
Nec, sicut mos est miseris, trahere omnia secum
mersa iuuat gentesque suae miscere ruinae;
ut Latiae post se uiuat pars maxima turbae,
sustinuit dignos etiamnum credere uotis
caelicolas uoluitque sui solacia casus.
"Parcite", ait "superi, cunctas prosternere gentes;
660
stante potest mundo Romaque superstite Magnus
esse miser. Si plura iuuant mea uulnera, coniunx
est mihi, sunt nati; dedimus tot pignora fatis.
Ciuiline parum est bello, si meque meosque
obruit? exiguae clades sumus orbe remoto?
Omnia quid laceras? quid, perdere cuncta laboras?
Iam nihil est, Fortuna, meum." Sic fatur et arma
signaque et adflictas omni iam parte cateruas
circumit et reuocat matura in fata ruentis
seque negat tanti. Nec derat robur in enses
670
ire duci iuguloque pati uel pectore letum;
sed timuit, strato miles ne corpore Magni
non fugeret supraque ducem procumberet orbis,
Caesaris aut oculis uoluit subducere mortem,
nequiquam, infelix : socero spectare uolenti
praestandum est ubicumque caput. Sed tu quoque, coniux,
causa fugae uultusque tui fatisque negatum
te praesente mori. Tum Magnum concitus aufert
a bello sonipes non tergo tela pauentem
ingentisque animos extrema in fata ferentem.
680
Non gemitus, non fletus erat saluaque uerendus
maiestate dolor qualem te, Magne, decebat
Romanis praestare malis. Non impare uultu
aspicis Emathiam, nec te uidere snperbum
prospera bellorum nec fractum aduersa nidebunt;
quamque fuit laeto per tres infida triumphos
tam misero Fortuna minor. Iam pondere fati
deposito securus abis; nunc tempora laeta
respexisse uacat; spes numquam inplenda recessit ;
quid fueris nunc scire licet. Fuge proelia dira
690
ac testare deos, nullum qui perstet in armis
iam tibi, Magne, mori; ceu flebilis Africa damnis
et ceu Munda nocens Pharioque a gurgite clades,
sic et Thessalicae post te pars maxima pugnae.
Non iam Pompei nomen populare per orbem
nec studium belli, sed par quod semper habemus
Libertas et Caesar erit, teque inde fugato
ostendit moriens sibi se pugnasse senatus.
Nonne iuuat pulsum bellis cessisse nec istud
perspectasse nefas? Spumantes caede cateruas
700
respice, turbatos incursu sanguinis amnes,
et soceri miserere tui. Quo pactore Romam
intrabit factus campis felicior istis?
Quidquid in ignotis solus regionibus exul,
quidquid sub Phario positus patiere tyranno,
crede deis, longo fatorum crede fauori :
uincere peius orat. Prohibe lamenta sonare,
flere ueta populos, lacrimas luctusque remitte.
Tam mala Pompei quam prospera mundus adoret.
Aspice securus uultu non supplice reges,
710
aspice possessas urbes donataque regna,
Aegyptum Libyamque, et terras elige morti.
Vidit prima tuae testis Larisa ruinae
nobile nec uictum fatis caput; omnibus illa
ciuibus effudit totas per moenia uires
obuia ceu laeto : promittunt munera flentes,
pandunt templa, domos, socios se cladibus optant.
Scilicet inmenso superest ex nomine multum,
teque minor solo cunctas impellere gentes
rursus in arma potes rursusque in fata redire.
720
Sed "quid opus uicto populis aut urbibus?" inquit
"Victori praestate fidem". Tu Caesar in alto
caedis adhuc cumulo patriae per uiscera uadis,
at tibi iam populos donat gener. Auehit inde
Pompeium sonipes; gemitus lacrimaeque secuntur
plurimaque in saeuos populi conuicia diuos.
Nunc tibi uera fides quaesiti, Magne, fauoris
contigit ac fructus; felix se nescit amari.

Caesar ut Hesperio uidit satis arua natare

sanguine, parcendum ferro manibusque suorum
730
iam ratus ut uiles animas perituraque frustra
agmina permisit uitae. Sed castra fugatos
ne reuocent pellatque quies nocturna pauorem,
protinus hostili statuit succedere uallo,
dum fortuna calet, dum conficit omnia terror,
non ueritus, graue ne fessis aut Marte subactis
hoc foret imperium. Non magno hortamine miles
in praedam ducendus erat. "Victoria nobis
plena, uiri;" dixit "superest pro sanguine merces,
quam monstrare meum est; neque enim donare uocabo,
740
quod sibi quisque dabit. Cunctis en plena metallis
castra patent; raptum Hesperiis e gentibus aurum
hic iacet, eoasque premunt tentoria gazas.
Tot regum fortuna simul Magnique coacta
expectat dominos; propera praecedere, miles,
quos sequeris; quascumque tuas Pharsalia fecit,
a uictis rapiuntur opes." Sic milite iusso
[impulit amentes aurique cupidine caecos]
ire super gladios supraque cadauera patrum
et caesos calcare duces, quae fossa, quis agger
750
sustineat pretium belli scelerumque petentis?
Scire ruunt quanta fuerint mercede nocentes.
Inuenere quidem spoliato plurima mundo
bellorum in sumptus congestae pondera massae;
sed non inpleuit cupientes omnia mentes.
Quidquid fodit Hiber, quidquid Tagus expuit auri
quodque legit diues summis Arimaspus harenis,
ut rapiant, paruo scelus hoc venisse putabunt :
cum sibi Tarpeias uictor desponderit arces,
cum spe Romanae promiserit omnia praedae,
760
decipitur quod castra rapit. Capit impia plebes
caespite patricio somnos, caesumque cubile
regibus infandus miles premit, inque parentum
inque toris fratrum posuerunt membra nocentes;
quos agitat uaesana quies somnique furentes :
Thessalicam miseri uersant in pectore pugnam.
Inuigilat cunctis saeuum scelus, armaque tota
mente agitant, capuloque manus absente mouentur.
Ingemuisse putem campos, terramque nocentem
inspirasse animas, infectumque aera totum
770
manibus et superam Stygia formidine noctem.
Exigit a meritis tristes uictoria poenas,
sibilaque et flammas infert sopor. Vmbra perempti
ciuis adest, sua quemque premit terroris imago :
ille senum uultus, iuuenum uidet figuras,
hunc agitant totis fraterna cadauera somnis,
pectore in hoc pater est; omnes in Caesare manes.
Haut alios nondum Scythica purgatus in ara
Eumenidum uidit uultus Pelopeus Orestes,
nec magis adtonitos animi sensere tumultus,
780
cum fureret, Pentheus, aut cum desisset, Agaue.
Hunc omnes gladii, quos aut Pharsalia uidit
aut ultrix uisura dies stringente senatu,
illa nocte premunt, hunc infera monstra flagellant.
Et quantum misero poenae mens conscia donat,
quod Styga, quod manes ingestaque Tartara somnis
Pompeio uiuente uidet!
                                                 Tamen omnia passo,
postquam clara dies Pharsalica damna retexit,
nulla loci facies reuocat feralibus aruis
haerentes oculos. Cernit propulsa cruore
790
flumina et excelsos cumulis aequantia colles
corpora, sidentis in tabem spectat aceruos
et Magni numerat populos, epulisque paratur
ille locus uultus ex quo faciesque iacentum
agnoscat. Iuuat Emathiam non cernere terram
et lustrare oculis campos sub clade latentes.
[Fortunam superosque suos in sanguine cernit.]
Ac ne laeta furens scelerum spectacula perdat,
inuidet igne rogi miseris caeloque nocenti
ingerit Emathiam. Non illum Poenus humator
800
consulis et Libyca succensae lampade Cannae
conpellunt, hominum ritus ut seruet in hoste,
sed meminit nondum satiata caedibus ira,
ciues esse suos. Petimus non singula busta
discretosque rogos: unum da gentibus ignem,
non interpositis urantur corpora flammis ;
aut generi si poena iuuat, nemus extrue Pindi,
erige congestas Oetaeo robore siluas,
Thessalicam uideat Pompeius ab aequore flammam.
Nil agis hac ira : tabesne cadauera soluat
810
an rogus haut refert; placido natura receptat
cuncta sinu finemque sui sibi corpora debent.
Hos, Caesar, populos si nunc non usserit ignis,
uret cum terris, uret cum gurgite ponti;
communis mundo superest rogus ossibus astra
mixturus. Quocumque tuam Fortuna uocabit
hae quoque sunt animae : non altius ibis in auras,
non meliore loco Stygia sub nocte iacebis.
Libera Fortunae mors est ; capit omnia tellus
quae genuit; caelo tegitur qui non habet urnam.
820
[Tu cui dant poenas inhumato funere gentes,
quid fugis hanc cladem? quid olentes deseris agros?
has trahe, Caesar, aquas ; hoc, si potes, utere caelo.]
Sed tibi tabentes populi Pharsalica rura
eripiunt camposque tenent uictore fugato.
Non solum Haemonii funesta ad pabula belli
Bistonii uenere lupi, tabemque cruentae
caedis odorati Pholoen liquere leones.
Tunc ursae latebras, obscaeni tecta domosque
deseruere canes et quicquid nare sagaci
830
aera non sanum motumque cadauere sentit,
iamque diu uolucres ciuilia castra secutae
conueniunt. Vos quae Nilo mutare soletis
Threicias hiemes, ad mollem serius austrum
istis aues. Numquam tanto se uulture caelum
induit aut plures presserunt aera pinnae,
omne nemus misit uolucres, omnisque cruenta
alite sanguineis stillauit roribus arbor.
Saepe super uultus uictoris et impia signa
aut cruor aut alto defluxit ab aethere tabes,
840
membraque deiecit iam lassis unguibus ales.
Sic quoque non omnis populus pernenit ad ossa
inque feras discerptus abit; non intima curant
uiscera nec totas auidae sorbere medullas :
degustant artus. Latiae pars maxima turbae
fastidita iacet, quam sol nimbique diesque
longior Emathiis resolutam miscuit aruis.

Thessalica infelix, quo tantum crimine, tellus,
laesisti superos, ut te tot mortibus unam,
tot scelerum fatis premerent? Quod sufficit aeuum
850
immemor ut donet belli tibi damna uetustas?
Quae seges infecta surget non decolor herba?
Quo non Romanos uiolabis uomere manes?
Ante nouae uenient acies, scelerique secundo
praestabis nondum siccos hoc sanguine campos.
Omnia maiorum uertamus busta licebit
et stantes tumulos et qui radice uetusta
effudere suas uictis compagibus urnas :
plus cinerum Haemoniae sulcis telluris aratur,
pluraque ruricolis feriuntur dentibus ossa.
860
Nullus ab Emathio religasset litore funem
nauita, nec terram quisquam mouisset arator,
Romani bustum populi, fugerentque coloni
umbrarum campos, gregibus dumeta carerent,
nullusque auderet pecori permittere pastor
uellere surgentem de nostris ossibus herbam,
ac uelut inpatiens hominum uel solis iniqui
limite uel glacie nuda atque ignota iaceres,
si non prima nefas belli, sed sola tulisses.
O superi, liceat terras odisse nocentes.
870
Quid totum premitis, quid totum absoluitis orbem?
Hesperiae clades et flebilis unda Pachyni
et Mutina et Leucas puros fecere Philippos.