Metamorphoseon Liber III

Iamque deus posita fallacis imagine tauri

se confessus erat Dictaeaque rura tenebat,

cum pater ignarus Cadmo perquirere raptam

imperat et poenam, si non invenerit, addit

5

exilium, facto pius et sceleratus eodem.

orbe pererrato (quis enim deprendere possit

furta Iovis?) profugus patriamque iramque parentis

vitat Agenorides Phoebique oracula supplex

consulit et, quae sit tellus habitanda, requirit.

10

'bos tibi' Phoebus ait 'solis occurret in arvis,

nullum passa iugum curvique inmunis aratri.

hac duce carpe vias et, qua requieverit herba,

moenia fac condas Boeotiaque illa vocato.'

vix bene Castalio Cadmus descenderat antro,

15

incustoditam lente videt ire iuvencam

nullum servitii signum cervice gerentem.

subsequitur pressoque legit vestigia gressu

auctoremque viae Phoebum taciturnus adorat.

iam vada Cephisi Panopesque evaserat arva:

20

bos stetit et tollens speciosam cornibus altis

ad caelum frontem mugitibus inpulit auras

atque ita respiciens comites sua terga sequentis

procubuit teneraque latus submisit in herba.

Cadmus agit grates peregrinaeque oscula terrae

25

figit et ignotos montes agrosque salutat.

Sacra Iovi facturus erat: iubet ire ministros

et petere e vivis libandas fontibus undas.

silva vetus stabat nulla violata securi,

et specus in media virgis ac vimine densus

30

efficiens humilem lapidum conpagibus arcum

uberibus fecundus aquis; ubi conditus antro

Martius anguis erat, cristis praesignis et auro;

igne micant oculi, corpus tumet omne venenis,

tresque vibrant linguae, triplici stant ordine dentes.

35

quem postquam Tyria lucum de gente profecti

infausto tetigere gradu, demissaque in undas

urna dedit sonitum, longo caput extulit antro

caeruleus serpens horrendaque sibila misit.

effluxere urnae manibus sanguisque reliquit

40

corpus et attonitos subitus tremor occupat artus.

ille volubilibus squamosos nexibus orbes

torquet et inmensos saltu sinuatur in arcus

ac media plus parte leves erectus in auras

despicit omne nemus tantoque est corpore, quanto,

45

si totum spectes, geminas qui separat arctos.

nec mora, Phoenicas, sive illi tela parabant

sive fugam, sive ipse timor prohibebat utrumque,

occupat: hos morsu, longis conplexibus illos,

hos necat adflati funesta tabe veneni.

50

Fecerat exiguas iam sol altissimus umbras:

quae mora sit sociis, miratur Agenore natus

vestigatque viros. tegumen derepta leoni

pellis erat, telum splendenti lancea ferro

et iaculum teloque animus praestantior omni.

55

ut nemus intravit letataque corpora vidit

victoremque supra spatiosi tergoris hostem

tristia sanguinea lambentem vulnera lingua,

'aut ultor vestrae, fidissima pectora, mortis,

aut comes' inquit 'ero.' dixit dextraque molarem

60

sustulit et magnum magno conamine misit.

illius inpulsu cum turribus ardua celsis

moenia mota forent, serpens sine vulnere mansit

loricaeque modo squamis defensus et atrae

duritia pellis validos cute reppulit ictus;

65

at non duritia iaculum quoque vicit eadem,

quod medio lentae spinae curvamine fixum

constitit et totum descendit in ilia ferrum.

ille dolore ferox caput in sua terga retorsit

vulneraque adspexit fixumque hastile momordit,

70

idque ubi vi multa partem labefecit in omnem,

vix tergo eripuit; ferrum tamen ossibus haesit.

tum vero postquam solitas accessit ad iras

causa recens, plenis tumuerunt guttura venis,

spumaque pestiferos circumfluit albida rictus,

75

terraque rasa sonat squamis, quique halitus exit

ore niger Stygio, vitiatas inficit auras.

ipse modo inmensum spiris facientibus orbem

cingitur, interdum longa trabe rectior adstat,

inpete nunc vasto ceu concitus imbribus amnis

80

fertur et obstantis proturbat pectore silvas.

cedit Agenorides paulum spolioque leonis

sustinet incursus instantiaque ora retardat

cuspide praetenta: furit ille et inania duro

vulnera dat ferro figitque in acumine dentes.

85

iamque venenifero sanguis manare palato

coeperat et virides adspergine tinxerat herbas;

sed leve vulnus erat, quia se retrahebat ab ictu

laesaque colla dabat plagamque sedere

cedendo arcebat nec longius ire sinebat,

90

donec Agenorides coniectum in guttura ferrum

usque sequens pressit, dum quercus eunti

obstitit et fixa est pariter cum robore cervix.

pondere serpentis curvata est arbor et ima

parte flagellari gemuit sua robora caudae.

95

Dum spatium victor victi considerat hostis,

vox subito audita est; neque erat cognoscere promptum,

unde, sed audita est: 'quid, Agenore nate, peremptum

serpentem spectas? et tu spectabere serpens.'

ille diu pavidus pariter cum mente colorem

100

perdiderat, gelidoque comae terrore rigebant:

ecce viri fautrix superas delapsa per auras

Pallas adest motaeque iubet supponere terrae

vipereos dentes, populi incrementa futuri.

paret et, ut presso sulcum patefecit aratro,

105

spargit humi iussos, mortalia semina, dentes.

inde (fide maius) glaebae coepere moveri,

primaque de sulcis acies adparuit hastae,

tegmina mox capitum picto nutantia cono,

mox umeri pectusque onerataque bracchia telis

110

exsistunt, crescitque seges clipeata virorum:

sic, ubi tolluntur festis aulaea theatris,

surgere signa solent primumque ostendere vultus,

cetera paulatim, placidoque educta tenore

tota patent imoque pedes in margine ponunt.

115

Territus hoste novo Cadmus capere arma parabat:

'ne cape!' de populo, quem terra creaverat, unus

exclamat 'nec te civilibus insere bellis!'

atque ita terrigenis rigido de fratribus unum

comminus ense ferit, iaculo cadit eminus ipse;

120

hunc quoque qui leto dederat, non longius illo

vivit et exspirat, modo quas acceperat auras,

exemploque pari furit omnis turba, suoque

Marte cadunt subiti per mutua vulnera fratres.

iamque brevis vitae spatium sortita iuventus

125

sanguineam tepido plangebat pectore matrem,

quinque superstitibus, quorum fuit unus Echion.

is sua iecit humo monitu Tritonidis arma

fraternaeque fidem pacis petiitque deditque:

hos operis comites habuit Sidonius hospes,

130

cum posuit iussus Phoebeis sortibus urbem.

Iam stabant Thebae, poteras iam, Cadme, videri

exilio felix: soceri tibi Marsque Venusque

contigerant; huc adde genus de coniuge tanta,

tot natos natasque et, pignora cara, nepotes,

135

hos quoque iam iuvenes; sed scilicet ultima semper

exspectanda dies hominis, dicique beatus

ante obitum nemo supremaque funera debet.

Prima nepos inter tot res tibi, Cadme, secundas

causa fuit luctus, alienaque cornua fronti

140

addita, vosque, canes satiatae sanguine erili.

at bene si quaeras, Fortunae crimen in illo,

non scelus invenies; quod enim scelus error habebat?

Mons erat infectus variarum caede ferarum,

iamque dies medius rerum contraxerat umbras

145

et sol ex aequo meta distabat utraque,

cum iuvenis placido per devia lustra vagantes

participes operum conpellat Hyantius ore:

'lina madent, comites, ferrumque cruore ferarum,

fortunaeque dies habuit satis; altera lucem

150

cum croceis invecta rotis Aurora reducet,

propositum repetemus opus: nunc Phoebus utraque

distat idem meta finditque vaporibus arva.

sistite opus praesens nodosaque tollite lina!'

iussa viri faciunt intermittuntque laborem.

155

Vallis erat piceis et acuta densa cupressu,

nomine Gargaphie succinctae sacra Dianae,

cuius in extremo est antrum nemorale recessu

arte laboratum nulla: simulaverat artem

ingenio natura suo; nam pumice vivo

160

et levibus tofis nativum duxerat arcum;

fons sonat a dextra tenui perlucidus unda,

margine gramineo patulos incinctus hiatus.

hic dea silvarum venatu fessa solebat

virgineos artus liquido perfundere rore.

165

quo postquam subiit, nympharum tradidit uni

armigerae iaculum pharetramque arcusque retentos,

altera depositae subiecit bracchia pallae,

vincla duae pedibus demunt; nam doctior illis

Ismenis Crocale sparsos per colla capillos

170

colligit in nodum, quamvis erat ipsa solutis.

excipiunt laticem Nepheleque Hyaleque Rhanisque

et Psecas et Phiale funduntque capacibus urnis.

dumque ibi perluitur solita Titania lympha,

ecce nepos Cadmi dilata parte laborum

175

per nemus ignotum non certis passibus errans

pervenit in lucum: sic illum fata ferebant.

qui simul intravit rorantia fontibus antra,

sicut erant, nudae viso sua pectora nymphae

percussere viro subitisque ululatibus omne

180

inplevere nemus circumfusaeque Dianam

corporibus texere suis; tamen altior illis

ipsa dea est colloque tenus supereminet omnis.

qui color infectis adversi solis ab ictu

nubibus esse solet aut purpureae Aurorae,

185

is fuit in vultu visae sine veste Dianae.

quae, quamquam comitum turba est stipata suarum,

in latus obliquum tamen adstitit oraque

flexit et, ut vellet promptas habuisse sagittas,

quas habuit sic hausit aquas vultumque virilem

190

perfudit spargensque comas ultricibus undis

addidit haec cladis praenuntia verba futurae:

'nunc tibi me posito visam velamine narres,

sit poteris narrare, licet!' nec plura minata

dat sparso capiti vivacis cornua cervi,

195

dat spatium collo summasque cacuminat aures

cum pedibusque manus, cum longis bracchia mutat

cruribus et velat maculoso vellere corpus;

additus et pavor est: fugit Autonoeius heros

et se tam celerem cursu miratur in ipso.

200

ut vero vultus et cornua vidit in unda,

'me miserum!' dicturus erat: vox nulla secuta est!

ingemuit: vox illa fuit, lacrimaeque per ora

non sua fluxerunt; mens tantum pristina mansit.

quid faciat? repetatne domum et regalia tecta

205

an lateat silvis? pudor hoc, timor inpedit illud.

Dum dubitat, videre canes, primique Melampus

Ichnobatesque sagax latratu signa dedere,

Cnosius Ichnobates, Spartana gente Melampus.

inde ruunt alii rapida velocius aura,

210

Pamphagos et Dorceus et Oribasos, Arcades omnes,

Nebrophonosque valens et trux cum Laelape Theron

et pedibus Pterelas et naribus utilis Agre

Hylaeusque ferox nuper percussus ab apro

deque lupo concepta Nape pecudesque secuta

215

Poemenis et natis comitata Harpyia duobus

et substricta gerens Sicyonius ilia Ladon

et Dromas et Canache Sticteque et Tigris et Alce

et niveis Leucon et villis Asbolos atris

praevalidusque Lacon et cursu fortis Aello

220

et Thoos et Cyprio velox cum fratre Lycisce

et nigram medio frontem distinctus ab albo

Harpalos et Melaneus hirsutaque corpore Lachne

et patre Dictaeo, sed matre Laconide nati

Labros et Argiodus et acutae vocis Hylactor

225

quosque referre mora est: ea turba cupidine praedae

per rupes scopulosque adituque carenti+a saxa,

quaque est difficilis quaque est via nulla, sequuntur.

ille fugit per quae fuerat loca saepe secutus,

heu! famulos fugit ipse suos. clamare libebat:

230

'Actaeon ego sum: dominum cognoscite vestrum!'

verba animo desunt; resonat latratibus aether.

prima Melanchaetes in tergo vulnera fecit,

proxima Theridamas, Oresitrophos haesit in armo:

tardius exierant, sed per conpendia montis

235

anticipata via est; dominum retinentibus illis,

cetera turba coit confertque in corpore dentes.

iam loca vulneribus desunt; gemit ille sonumque,

etsi non hominis, quem non tamen edere possit

cervus, habet maestisque replet iuga nota querellis

240

et genibus pronis supplex similisque roganti

circumfert tacitos tamquam sua bracchia vultus.

at comites rapidum solitis hortatibus agmen

ignari instigant oculisque Actaeona quaerunt

et velut absentem certatim Actaeona clamant

245

(ad nomen caput ille refert) et abesse queruntur

nec capere oblatae segnem spectacula praedae.

vellet abesse quidem, sed adest; velletque videre,

non etiam sentire canum fera facta suorum.

undique circumstant, mersisque in corpore rostris

250

dilacerant falsi dominum sub imagine cervi,

nec nisi finita per plurima vulnera vita

ira pharetratae fertur satiata Dianae.

Rumor in ambiguo est; aliis violentior aequo

visa dea est, alii laudant dignamque severa

255

virginitate vocant: pars invenit utraque causas.

sola Iovis coniunx non tam, culpetne probetne,

eloquitur, quam clade domus ab Agenore ductae

gaudet et a Tyria collectum paelice transfert

in generis socios odium; subit ecce priori

260

causa recens, gravidamque dolet de semine magni

esse Iovis Semelen; dum linguam ad iurgia solvit,

'profeci quid enim totiens per iurgia?' dixit,

'ipsa petenda mihi est; ipsam, si maxima Iuno

rite vocor, perdam, si me gemmantia dextra

265

sceptra tenere decet, si sum regina Iovisque

et soror et coniunx, certe soror. at, puto, furto est

contenta, et thalami brevis est iniuria nostri.

concipit--id derat--manifestaque crimina pleno

fert utero et mater, quod vix mihi contigit, uno

270

de Iove vult fieri: tanta est fiducia formae.

fallat eam faxo; nec sum Saturnia, si non

ab Iove mersa suo Stygias penetrabit in undas.'

Surgit ab his solio fulvaque recondita nube

limen adit Semeles nec nubes ante removit

275

quam simulavit anum posuitque ad tempora canos

sulcavitque cutem rugis et curva trementi

membra tulit passu; vocem quoque fecit anilem,

ipsaque erat Beroe, Semeles Epidauria nutrix.

ergo ubi captato sermone diuque loquendo

280

ad nomen venere Iovis, suspirat et 'opto,

Iuppiter ut sit' ait; 'metuo tamen omnia: multi

nomine divorum thalamos iniere pudicos.

nec tamen esse Iovem satis est: det pignus amoris,

si modo verus is est; quantusque et qualis ab alta

285

Iunone excipitur, tantus talisque, rogato,

det tibi conplexus suaque ante insignia sumat!'

Talibus ignaram Iuno Cadmeida dictis

formarat: rogat illa Iovem sine nomine munus.

cui deus 'elige!' ait 'nullam patiere repulsam,

290

quoque magis credas, Stygii quoque conscia sunto

numina torrentis: timor et deus ille deorum est.'

laeta malo nimiumque potens perituraque amantis

obsequio Semele 'qualem Saturnia' dixit

'te solet amplecti, Veneris cum foedus initis,

295

da mihi te talem!' voluit deus ora loquentis

opprimere: exierat iam vox properata sub auras.

ingemuit; neque enim non haec optasse, neque ille

non iurasse potest. ergo maestissimus altum

aethera conscendit vultuque sequentia traxit

300

nubila, quis nimbos inmixtaque fulgura ventis

addidit et tonitrus et inevitabile fulmen;

qua tamen usque potest, vires sibi demere temptat

nec, quo centimanum deiecerat igne Typhoea,

nunc armatur eo: nimium feritatis in illo est.

305

est aliud levius fulmen, cui dextra cyclopum

saevitiae flammaeque minus, minus addidit irae:

tela secunda vocant superi; capit illa domumque

intrat Agenoream. corpus mortale tumultus

non tulit aetherios donisque iugalibus arsit.

310

inperfectus adhuc infans genetricis ab alvo

eripitur patrioque tener (si credere dignum est)

insuitur femori maternaque tempora conplet.

furtim illum primis Ino matertera cunis

educat, inde datum nymphae Nyseides antris

315

occuluere suis lactisque alimenta dedere.

Dumque ea per terras fatali lege geruntur

tutaque bis geniti sunt incunabula Bacchi,

forte Iovem memorant diffusum nectare curas

seposuisse graves vacuaque agitasse remissos

320

cum Iunone iocos et 'maior vestra profecto est,

quam quae contingit maribus' dixisse 'voluptas.'

illa negat. placuit quae sit sententia docti

quaerere Tiresiae: Venus huic erat utraque nota.

nam duo magnorum viridi coeuntia silva

325

corpora serpentum baculi violaverat ictu

deque viro factus (mirabile) femina septem

egerat autumnos; octavo rursus eosdem

vidit, et 'est vestrae si tanta potentia plagae'

dixit, 'ut auctoris sortem in contraria mutet,

330

nunc quoque vos feriam.' percussis anguibus isdem

forma prior rediit, genetivaque venit imago.

arbiter hic igitur sumptus de lite iocosa

dicta Iovis firmat: gravius Saturnia iusto

nec pro materia fertur doluisse suique

335

iudicis aeterna damnavit lumina nocte;

at pater omnipotens (neque enim licet inrita cuiquam

facta dei fecisse deo) pro lumine adempto

scire futura dedit poenamque levavit honore.

Ille per Aonias fama celeberrimus urbes

340

inreprehensa dabat populo responsa petenti;

prima fide vocisque ratae temptamina sumpsit

caerula Liriope, quam quondam flumine curvo

inplicuit clausaeque suis Cephisos in undis

vim tulit: enixa est utero pulcherrima pleno

345

infantem nymphe, iam tunc qui posset amari,

Narcissumque vocat. de quo consultus, an esset

tempora maturae visurus longa senectae,

fatidicus vates 'si se non noverit' inquit.

vana diu visa est vox auguris: exitus illam

350

resque probat letique genus novitasque furoris.

namque ter ad quinos unum Cephisius annum

addiderat poteratque puer iuvenisque videri:

multi illum iuvenes, multae cupiere puellae;

sed fuit in tenera tam dura superbia forma,

355

nulli illum iuvenes, nullae tetigere puellae.

adspicit hunc trepidos agitantem in retia cervos

vocalis nymphe, quae nec reticere loquenti

nec prior ipsa loqui didicit, resonabilis Echo.

Corpus adhuc Echo, non vox erat et tamen usum

360

garrula non alium, quam nunc habet, oris habebat,

reddere de multis ut verba novissima posset.

fecerat hoc Iuno, quia, cum deprendere posset

sub Iove saepe suo nymphas in monte iacentis,

illa deam longo prudens sermone tenebat,

365

dum fugerent nymphae. postquam hoc Saturnia sensit,

'huius' ait 'linguae, qua sum delusa, potestas

parva tibi dabitur vocisque brevissimus usus,'

reque minas firmat. tantum haec in fine loquendi

ingeminat voces auditaque verba reportat.

370

ergo ubi Narcissum per devia rura vagantem

vidit et incaluit, sequitur vestigia furtim,

quoque magis sequitur, flamma propiore calescit,

non aliter quam cum summis circumlita taedis

admotas rapiunt vivacia sulphura flammas.

375

o quotiens voluit blandis accedere dictis

et mollis adhibere preces! natura repugnat

nec sinit, incipiat, sed, quod sinit, illa parata est

exspectare sonos, ad quos sua verba remittat.

forte puer comitum seductus ab agmine fido

380

dixerat: 'ecquis adest?' et 'adest' responderat Echo.

hic stupet, utque aciem partes dimittit in omnis,

voce 'veni!' magna clamat: vocat illa vocantem.

respicit et rursus nullo veniente 'quid' inquit

'me fugis?' et totidem, quot dixit, verba recepit.

385

perstat et alternae deceptus imagine vocis

'huc coeamus' ait, nullique libentius umquam

responsura sono 'coeamus' rettulit Echo

et verbis favet ipsa suis egressaque silva

ibat, ut iniceret sperato bracchia collo;

390

ille fugit fugiensque 'manus conplexibus aufer!

ante' ait 'emoriar, quam sit tibi copia nostri';

rettulit illa nihil nisi 'sit tibi copia nostri!'

spreta latet silvis pudibundaque frondibus ora

protegit et solis ex illo vivit in antris;

395

sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae;

extenuant vigiles corpus miserabile curae

adducitque cutem macies et in aera sucus

corporis omnis abit; vox tantum atque ossa supersunt:

vox manet, ossa ferunt lapidis traxisse figuram.

400

inde latet silvis nulloque in monte videtur,

omnibus auditur: sonus est, qui vivit in illa.

Sic hanc, sic alias undis aut montibus ortas

luserat hic nymphas, sic coetus ante viriles;

inde manus aliquis despectus ad aethera tollens

405

'sic amet ipse licet, sic non potiatur amato!'

dixerat: adsensit precibus Rhamnusia iustis.

fons erat inlimis, nitidis argenteus undis,

quem neque pastores neque pastae monte capellae

contigerant aliudve pecus, quem nulla volucris

410

nec fera turbarat nec lapsus ab arbore ramus;

gramen erat circa, quod proximus umor alebat,

silvaque sole locum passura tepescere nullo.

hic puer et studio venandi lassus et aestu

procubuit faciemque loci fontemque secutus,

415

dumque sitim sedare cupit, sitis altera crevit,

dumque bibit, visae correptus imagine formae

spem sine corpore amat, corpus putat esse, quod umbra est.

adstupet ipse sibi vultuque inmotus eodem

haeret, ut e Pario formatum marmore signum;

420

spectat humi positus geminum, sua lumina, sidus

et dignos Baccho, dignos et Apolline crines

inpubesque genas et eburnea colla decusque

oris et in niveo mixtum candore ruborem,

cunctaque miratur, quibus est mirabilis ipse:

425

se cupit inprudens et, qui probat, ipse probatur,

dumque petit, petitur, pariterque accendit et ardet.

inrita fallaci quotiens dedit oscula fonti,

in mediis quotiens visum captantia collum

bracchia mersit aquis nec se deprendit in illis!

430

quid videat, nescit; sed quod videt, uritur illo,

atque oculos idem, qui decipit, incitat error.

credule, quid frustra simulacra fugacia captas?

quod petis, est nusquam; quod amas, avertere, perdes!

ista repercussae, quam cernis, imaginis umbra est:

435

nil habet ista sui; tecum venitque manetque;

tecum discedet, si tu discedere possis!

Non illum Cereris, non illum cura quietis

abstrahere inde potest, sed opaca fusus in herba

spectat inexpleto mendacem lumine formam

440

perque oculos perit ipse suos; paulumque levatus

ad circumstantes tendens sua bracchia silvas

'ecquis, io silvae, crudelius' inquit 'amavit?

scitis enim et multis latebra opportuna fuistis.

ecquem, cum vestrae tot agantur saecula vitae,

445

qui sic tabuerit, longo meministis in aevo?

et placet et video; sed quod videoque placetque,

non tamen invenio'--tantus tenet error amantem--

'quoque magis doleam, nec nos mare separat ingens

nec via nec montes nec clausis moenia portis;

450

exigua prohibemur aqua! cupit ipse teneri:

nam quotiens liquidis porreximus oscula lymphis,

hic totiens ad me resupino nititur ore.

posse putes tangi: minimum est, quod amantibus obstat.

quisquis es, huc exi! quid me, puer unice, fallis

455

quove petitus abis? certe nec forma nec aetas

est mea, quam fugias, et amarunt me quoque nymphae!

spem mihi nescio quam vultu promittis amico,

cumque ego porrexi tibi bracchia, porrigis ultro,

cum risi, adrides; lacrimas quoque saepe notavi

460

me lacrimante tuas; nutu quoque signa remittis

et, quantum motu formosi suspicor oris,

verba refers aures non pervenientia nostras!

iste ego sum: sensi, nec me mea fallit imago;

uror amore mei: flammas moveoque feroque.

465

quid faciam? roger anne rogem? quid deinde rogabo?

quod cupio mecum est: inopem me copia fecit.

o utinam a nostro secedere corpore possem!

votum in amante novum, vellem, quod amamus, abesset.

iamque dolor vires adimit, nec tempora vitae

470

longa meae superant, primoque exstinguor in aevo.

nec mihi mors gravis est posituro morte dolores,

hic, qui diligitur, vellem diuturnior esset;

nunc duo concordes anima moriemur in una.'

Dixit et ad faciem rediit male sanus eandem

475

et lacrimis turbavit aquas, obscuraque moto

reddita forma lacu est; quam cum vidisset abire,

'quo refugis? remane nec me, crudelis, amantem

desere!' clamavit; 'liceat, quod tangere non est,

adspicere et misero praebere alimenta furori!'

480

dumque dolet, summa vestem deduxit ab ora

nudaque marmoreis percussit pectora palmis.

pectora traxerunt roseum percussa ruborem,

non aliter quam poma solent, quae candida parte,

parte rubent, aut ut variis solet uva racemis

485

ducere purpureum nondum matura colorem.

quae simul adspexit liquefacta rursus in unda,

non tulit ulterius, sed ut intabescere flavae

igne levi cerae matutinaeque pruinae

sole tepente solent, sic attenuatus amore

490

liquitur et tecto paulatim carpitur igni;

et neque iam color est mixto candore rubori,

nec vigor et vires et quae modo visa placebant,

nec corpus remanet, quondam quod amaverat Echo.

quae tamen ut vidit, quamvis irata memorque,

495

indoluit, quotiensque puer miserabilis 'eheu'

dixerat, haec resonis iterabat vocibus 'eheu';

cumque suos manibus percusserat ille lacertos,

haec quoque reddebat sonitum plangoris eundem.

ultima vox solitam fuit haec spectantis in undam:

500

'heu frustra dilecte puer!' totidemque remisit

verba locus, dictoque vale 'vale' inquit et Echo.

ille caput viridi fessum submisit in herba,

lumina mors clausit domini mirantia formam:

tum quoque se, postquam est inferna sede receptus,

505

in Stygia spectabat aqua. planxere sorores

naides et sectos fratri posuere capillos,

planxerunt dryades; plangentibus adsonat Echo.

iamque rogum quassasque faces feretrumque parabant:

nusquam corpus erat; croceum pro corpore florem

510

inveniunt foliis medium cingentibus albis.

Cognita res meritam vati per Achaidas urbes

attulerat famam, nomenque erat auguris ingens;

spernit Echionides tamen hunc ex omnibus unus

contemptor superum Pentheus praesagaque ridet

515

verba senis tenebrasque et cladem lucis ademptae

obicit. ille movens albentia tempora canis

'quam felix esses, si tu quoque luminis huius

orbus' ait 'fieres, ne Bacchica sacra videres!

namque dies aderit, quam non procul auguror esse,

520

qua novus huc veniat, proles Semeleia, Liber,

quem nisi templorum fueris dignatus honore,

mille lacer spargere locis et sanguine silvas

foedabis matremque tuam matrisque sorores.

eveniet! neque enim dignabere numen honore,

525

meque sub his tenebris nimium vidisse quereris.'

talia dicentem proturbat Echione natus;

dicta fides sequitur, responsaque vatis aguntur.

Liber adest, festisque fremunt ululatibus agri:

turba ruit, mixtaeque viris matresque nurusque

530

vulgusque proceresque ignota ad sacra feruntur.

'Quis furor, anguigenae, proles Mavortia, vestras

attonuit mentes?' Pentheus ait; 'aerane tantum

aere repulsa valent et adunco tibia cornu

et magicae fraudes, ut, quos non bellicus ensis,

535

non tuba terruerit, non strictis agmina telis,

femineae voces et mota insania vino

obscenique greges et inania tympana vincant?

vosne, senes, mirer, qui longa per aequora vecti

hac Tyron, hac profugos posuistis sede penates,

540

nunc sinitis sine Marte capi? vosne, acrior aetas,

o iuvenes, propiorque meae, quos arma tenere,

non thyrsos, galeaque tegi, non fronde decebat?

este, precor, memores, qua sitis stirpe creati,

illiusque animos, qui multos perdidit unus,

545

sumite serpentis! pro fontibus ille lacuque

interiit: at vos pro fama vincite vestra!

ille dedit leto fortes: vos pellite molles

et patrium retinete decus! si fata vetabant

stare diu Thebas, utinam tormenta virique

550

moenia diruerent, ferrumque ignisque sonarent!

essemus miseri sine crimine, sorsque querenda,

non celanda foret, lacrimaeque pudore carerent;

at nunc a puero Thebae capientur inermi,

quem neque bella iuvant nec tela nec usus equorum,

555

sed madidus murra crinis mollesque coronae

purpuraque et pictis intextum vestibus aurum,

quem quidem ego actutum (modo vos absistite) cogam

adsumptumque patrem commentaque sacra fateri.

an satis Acrisio est animi, contemnere vanum

560

numen et Argolicas venienti claudere portas:

Penthea terrebit cum totis advena Thebis?

ite citi' (famulis hoc imperat), 'ite ducemque

attrahite huc vinctum! iussis mora segnis abesto!'

hunc avus, hunc Athamas, hunc cetera turba suorum

565

corripiunt dictis frustraque inhibere laborant.

acrior admonitu est inritaturque retenta

et crescit rabies remoraminaque ipsa nocebant:

sic ego torrentem, qua nil obstabat eunti,

lenius et modico strepitu decurrere vidi;

570

at quacumque trabes obstructaque saxa tenebant,

spumeus et fervens et ab obice saevior ibat.

Ecce cruentati redeunt et, Bacchus ubi esset,

quaerenti domino Bacchum vidisse negarunt;

'hunc' dixere 'tamen comitem famulumque sacrorum

575

cepimus' et tradunt manibus post terga ligatis

sacra dei quendam Tyrrhena gente secutum.

adspicit hunc Pentheus oculis, quos ira tremendos

fecerat, et quamquam poenae vix tempora differt,

'o periture tuaque aliis documenta dature

580

morte,' ait, 'ede tuum nomen nomenque parentum

et patriam, morisque novi cur sacra frequentes!'

ille metu vacuus 'nomen mihi' dixit 'Acoetes,

patria Maeonia est, humili de plebe parentes.

non mihi quae duri colerent pater arva iuvenci,

585

lanigerosve greges, non ulla armenta reliquit;

pauper et ipse fuit linoque solebat et hamis

decipere et calamo salientis ducere pisces.

ars illi sua census erat; cum traderet artem,

"accipe, quas habeo, studii successor et heres,"

590

dixit "opes," moriensque mihi nihil ille reliquit

praeter aquas: unum hoc possum adpellare paternum.

mox ego, ne scopulis haererem semper in isdem,

addidici regimen dextra moderante carinae

flectere et Oleniae sidus pluviale capellae

595

Taygetenque Hyadasque oculis Arctonque notavi

ventorumque domos et portus puppibus aptos.

forte petens Delum Chiae telluris ad oras

adplicor et dextris adducor litora remis

doque levis saltus udaeque inmittor harenae:

600

nox ibi consumpta est; aurora rubescere primo

coeperat: exsurgo laticesque inferre recentis

admoneo monstroque viam, quae ducat ad undas;

ipse quid aura mihi tumulo promittat ab alto

prospicio comitesque voco repetoque carinam.

605

"adsumus en" inquit sociorum primus Opheltes,

utque putat, praedam deserto nactus in agro,

virginea puerum ducit per litora forma.

ille mero somnoque gravis titubare videtur

vixque sequi; specto cultum faciemque gradumque:

610

nil ibi, quod credi posset mortale, videbam.

et sensi et dixi sociis: "quod numen in isto

corpore sit, dubito; sed corpore numen in isto est!

quisquis es, o faveas nostrisque laboribus adsis;

his quoque des veniam!" "pro nobis mitte precari!"

615

Dictys ait, quo non alius conscendere summas

ocior antemnas prensoque rudente relabi.

hoc Libys, hoc flavus, prorae tutela, Melanthus,

hoc probat Alcimedon et, qui requiemque modumque

voce dabat remis, animorum hortator, Epopeus,

620

hoc omnes alii: praedae tam caeca cupido est.

"non tamen hanc sacro violari pondere pinum

perpetiar" dixi: "pars hic mihi maxima iuris"

inque aditu obsisto: furit audacissimus omni

de numero Lycabas, qui Tusca pulsus ab urbe

625

exilium dira poenam pro caede luebat;

is mihi, dum resto, iuvenali guttura pugno

rupit et excussum misisset in aequora, si non

haesissem, quamvis amens, in fune retentus.

inpia turba probat factum; tum denique Bacchus

630

(Bacchus enim fuerat), veluti clamore solutus

sit sopor aque mero redeant in pectora sensus,

"quid facitis? quis clamor?" ait "qua, dicite, nautae,

huc ope perveni? quo me deferre paratis?"

"pone metum" Proreus, "et quos contingere portus

635

ede velis!" dixit; "terra sistere petita."

"Naxon" ait Liber "cursus advertite vestros!

illa mihi domus est, vobis erit hospita tellus."

per mare fallaces perque omnia numina iurant

sic fore meque iubent pictae dare vela carinae.

640

dextera Naxos erat: dextra mihi lintea danti

"quid facis, o demens? quis te furor," inquit "Acoete,"

pro se quisque, "tenet? laevam pete!" maxima nutu

pars mihi significat, pars quid velit ore susurro.

obstipui "capiat" que "aliquis moderamina!" dixi

645

meque ministerio scelerisque artisque removi.

increpor a cunctis, totumque inmurmurat agmen;

e quibus Aethalion "te scilicet omnis in uno

nostra salus posita est!" ait et subit ipse meumque

explet opus Naxoque petit diversa relicta.

650

tum deus inludens, tamquam modo denique fraudem

senserit, e puppi pontum prospectat adunca

et flenti similis "non haec mihi litora, nautae,

promisistis" ait, "non haec mihi terra rogata est!

quo merui poenam facto? quae gloria vestra est,

655

si puerum iuvenes, si multi fallitis unum?"

iamdudum flebam: lacrimas manus inpia nostras

ridet et inpellit properantibus aequora remis.

per tibi nunc ipsum (nec enim praesentior illo

est deus) adiuro, tam me tibi vera referre

660

quam veri maiora fide: stetit aequore puppis

haud aliter, quam si siccam navale teneret.

illi admirantes remorum in verbere perstant

velaque deducunt geminaque ope currere temptant:

inpediunt hederae remos nexuque recurvo

665

serpunt et gravidis distinguunt vela corymbis.

ipse racemiferis frontem circumdatus uvis

pampineis agitat velatam frondibus hastam;

quem circa tigres simulacraque inania lyncum

pictarumque iacent fera corpora pantherarum.

670

exsiluere viri, sive hoc insania fecit

sive timor, primusque Medon nigrescere toto

corpore et expresso spinae curvamine flecti

incipit. huic Lycabas "in quae miracula" dixit

"verteris?" et lati rictus et panda loquenti

675

naris erat, squamamque cutis durata trahebat.

at Libys obstantis dum vult obvertere remos,

in spatium resilire manus breve vidit et illas

iam non esse manus, iam pinnas posse vocari.

alter ad intortos cupiens dare bracchia funes

680

bracchia non habuit truncoque repandus in undas

corpore desiluit: falcata novissima cauda est,

qualia dividuae sinuantur cornua lunae.

undique dant saltus multaque adspergine rorant

emerguntque iterum redeuntque sub aequora rursus

685

inque chori ludunt speciem lascivaque iactant

corpora et acceptum patulis mare naribus efflant.

de modo viginti (tot enim ratis illa ferebat)

restabam solus: pavidum gelidumque trementi

corpore vixque meum firmat deus "excute" dicens

690

"corde metum Diamque tene!" delatus in illam

accessi sacris Baccheaque sacra frequento.'

'Praebuimus longis' Pentheus 'ambagibus aures,'

inquit 'ut ira mora vires absumere posset.

praecipitem, famuli, rapite hunc cruciataque diris

695

corpora tormentis Stygiae demittite nocti!'

protinus abstractus solidis Tyrrhenus Acoetes

clauditur in tectis; et dum crudelia iussae

instrumenta necis ferrumque ignesque parantur,

sponte sua patuisse fores lapsasque lacertis

700

sponte sua fama est nullo solvente catenas.

Perstat Echionides, nec iam iubet ire, sed ipse

vadit, ubi electus facienda ad sacra Cithaeron

cantibus et clara bacchantum voce sonabat.

ut fremit acer equus, cum bellicus aere canoro

705

signa dedit tubicen pugnaeque adsumit amorem,

Penthea sic ictus longis ululatibus aether

movit, et audito clamore recanduit ira.

Monte fere medio est, cingentibus ultima silvis,

purus ab arboribus, spectabilis undique, campus:

710

hic oculis illum cernentem sacra profanis

prima videt, prima est insano concita cursu,

prima suum misso violavit Penthea thyrso

mater et 'o geminae' clamavit 'adeste sorores!

ille aper, in nostris errat qui maximus agris,

715

ille mihi feriendus aper.' ruit omnis in unum

turba furens; cunctae coeunt trepidumque sequuntur,

iam trepidum, iam verba minus violenta loquentem,

iam se damnantem, iam se peccasse fatentem.

saucius ille tamen 'fer opem, matertera' dixit

720

'Autonoe! moveant animos Actaeonis umbrae!'

illa, quis Actaeon, nescit dextramque precanti

abstulit, Inoo lacerata est altera raptu.

non habet infelix quae matri bracchia tendat,

trunca sed ostendens dereptis vulnera membris

725

'adspice, mater!' ait. visis ululavit Agaue

collaque iactavit movitque per aera crinem

avulsumque caput digitis conplexa cruentis

clamat: 'io comites, opus hoc victoria nostra est!'

non citius frondes autumni frigore tactas

730

iamque male haerentes alta rapit arbore ventus,

quam sunt membra viri manibus direpta nefandis.

talibus exemplis monitae nova sacra frequentant

turaque dant sanctasque colunt Ismenides aras.