Fasti I

P. Ovidi Nasonis

Fastorum

libri duo

Liber Primus

Tempora cum causis Latium digesta per annum lapsaque sub terras ortaque signa canam. excipe pacato, Caesar Germanice, voltu hoc opus et timidae derige navis iter, officioque, levem non aversatus honorem, en tibi devoto numine dexter ades. sacra recognosces annalibus eruta priscis et quo sit merito quaeque notata dies. invenies illic et festa domestica vobis; saepe tibi pater est, saepe legendus avus, quaeque ferunt illi, pictos signantia fastos, tu quoque cum Druso praemia fratre feres. Caesaris arma canant alii: nos Caesaris aras et quoscumque sacris addidit ille dies. adnue conanti per laudes ire tuorum deque meo pavidos excute corde metus. da mihi te placidum, dederis in carmina vires: ingenium voltu statque caditque tuo. pagina iudicium docti subitura movetur principis, ut Clario missa legenda deo. quae sit enim culti facundia sensimus oris, civica pro trepidis cum tulit arma reis. scimus et, ad nostras cum se tulit impetus artes, ingenii currant flumina quanta tui. si licet et fas est, vates rege vatis habenas, auspice te felix totus ut annus eat. Tempora digereret cum conditor Urbis, in anno constituit menses quinque bis esse suo. scilicet arma magis quam sidera, Romule, noras, curaque finitimos vincere maior erat. est tamen et ratio, Caesar, quae moverit illum, erroremque suum quo tueatur habet. quod satis est, utero matris dum prodeat infans, hoc anno statuit temporis esse satis; per totidem menses a funere coniugis uxor sustinet in vidua tristia signa domo. haec igitur vidit trabeati cura Quirini, cum rudibus populis annua iura daret. Martis erat primus mensis, Venerisque secundus; haec generis princeps, ipsius ille pater: tertius a senibus, iuvenum de nomine quartus, quae sequitur, numero turba notata fuit. at Numa nec Ianum nec avitas praeterit umbras, mensibus antiquis praeposuitque duos. Ne tamen ignores variorum iura dierum, non habet officii Lucifer omnis idem. ille nefastus erit, per quem tria verba silentur: fastus erit, per quem lege licebit agi. nec toto perstare die sua iura putaris: qui iam fastus erit, mane nefastus erat; nam simul exta deo data sunt, licet omnia fari, verbaque honoratus libera praetor habet. est quoque, quo populum ius est includere saeptis; est quoque, qui nono semper ab orbe redit. vindicat Ausonias Iunonis cura Kalendas; Idibus alba Iovi grandior agna cadit; Nonarum tutela deo caret. omnibus istis (ne fallare cave) proximus ater erit. omen ab eventu est: illis nam Roma diebus damna sub averso tristia Marte tulit. haec mihi dicta semel, totis haerentia fastis, ne seriem rerum scindere cogar, erunt. 1. A ^. K ^. IAN ^. F Ecce tibi faustum, Germanice, nuntiat annum inque meo primum carmine Ianus adest. Iane biceps, anni tacite labentis origo, solus de superis qui tua terga vides, dexter ades ducibus, quorum secura labore otia terra ferax, otia pontus habet: dexter ades patribusque tuis populoque Quirini, et resera nutu candida templa tuo. prospera lux oritur: linguis animisque favete; nunc dicenda bona sunt bona verba die. lite vacent aures, insanaque protinus absint iurgia: differ opus, livida turba, tuum. cernis odoratis ut luceat ignibus aether, et sonet accensis spica Cilissa focis? flamma nitore suo templorum verberat aurum, et tremulum summa spargit in aede iubar. vestibus intactis Tarpeias itur in arces, et populus festo concolor ipse suo est, iamque novi praeeunt fasces, nova purpura fulget, et nova conspicuum pondera sentit ebur. colla rudes operum praebent ferienda iuvenci, quos aluit campis herba Falisca suis. Iuppiter arce sua totum cum spectet in orbem, nil nisi Romanum quod tueatur habet. salve, laeta dies, meliorque revertere semper, a populo rerum digna potente coli. Quem tamen esse deum te dicam, Iane biformis? nam tibi par nullum Graecia numen habet. ede simul causam, cur de caelestibus unus sitque quod a tergo sitque quod ante vides. haec ego cum sumptis agitarem mente tabellis, lucidior visa est quam fuit ante domus. tum sacer ancipiti mirandus imagine Ianus bina repens oculis obtulit ora meis. extimui sensique metu riguisse capillos, et gelidum subito frigore pectus erat. ille tenens baculum dextra clavemque sinistra edidit hos nobis ore priore sonos: 'disce metu posito, vates operose dierum, quod petis, et voces percipe mente meas. me Chaos antiqui (nam sum res prisca) vocabant: aspice quam longi temporis acta canam. lucidus hic aer et quae tria corpora restant, ignis, aquae, tellus, unus acervus erat. ut semel haec rerum secessit lite suarum inque novas abiit massa soluta domos, flamma petit altum, propior locus aera cepit, sederunt medio terra fretumque solo. tunc ego, qui fueram globus et sine imagine moles, in faciem redii dignaque membra deo. nunc quoque, confusae quondam nota parva figurae, ante quod est in me postque videtur idem. accipe quaesitae quae causa sit altera formae, hanc simul ut noris officiumque meum. quicquid ubique vides, caelum, mare, nubila, terras, omnia sunt nostra clausa patentque manu. me penes est unum vasti custodia mundi, et ius vertendi cardinis omne meum est. cum libuit Pacem placidis emittere tectis, libera perpetuas ambulat illa vias: sanguine letifero totus miscebitur orbis, ni teneant rigidae condita Bella serae. praesideo foribus caeli cum mitibus Horis (it, redit officio Iuppiter ipse meo): inde vocor Ianus; cui cum Ceriale sacerdos imponit libum farraque mixta sale, nomina ridebis: modo namque Patulcius idem et modo sacrifico Clusius ore vocor. scilicet alterno voluit rudis illa vetustas nomine diversas significare vices. vis mea narrata est; causam nunc disce figurae: iam tamen hanc aliqua tu quoque parte vides. omnis habet geminas, hinc atque hinc, ianua frontes, e quibus haec populum spectat, at illa Larem, utque sedens primi vester prope limina tecti ianitor egressus introitusque videt, sic ego perspicio caelestis ianitor aulae Eoas partes Hesperiasque simul. ora vides Hecates in tres vertentia partes, servet ut in ternas compita secta vias: et mihi, ne flexu cervicis tempora perdam, cernere non moto corpore bina licet.' dixerat: et voltu, si plura requirere vellem, difficilem mihi se non fore pactus erat. sumpsi animum, gratesque deo non territus egi, verbaque sum spectans plura locutus humum: 'dic, age, frigoribus quare novus incipit annus, qui melius per ver incipiendus erat? omnia tunc florent, tunc est nova temporis aetas, et nova de gravido palmite gemma tumet, et modo formatis operitur frondibus arbor, prodit et in summum seminis herba solum, et tepidum volucres concentibus aera mulcent, ludit et in pratis luxuriatque pecus. tum blandi soles, ignotaque prodit hirundo et luteum celsa sub trabe figit opus: tum patitur cultus ager et renovatur aratro. haec anni novitas iure vocanda fuit.' quaesieram multis; non multis ille moratus contulit in versus sic sua verba duos: 'bruma novi prima est veterisque novissima solis: principium capiunt Phoebus et annus idem.' post ea mirabar cur non sine litibus esset prima dies. 'causam percipe' Ianus ait. 'tempora commisi nascentia rebus agendis, totus ab auspicio ne foret annus iners. quisque suas artes ob idem delibat agendo, nec plus quam solitum testificatur opus.' mox ego, 'cur, quamvis aliorum numina placem, Iane, tibi primum tura merumque fero?' 'ut possis aditum per me, qui limina servo, ad quoscumque voles' inquit 'habere deos.' 'at cur laeta tuis dicuntur verba Kalendis, et damus alternas accipimusque preces?' tum deus incumbens baculo, quod dextra gerebat, 'omina principiis' inquit 'inesse solent. ad primam vocem timidas advertitis aures, et visam primum consulit augur avem. templa patent auresque deum, nec lingua caducas concipit ulla preces, dictaque pondus habent.' desierat Ianus. nec longa silentia feci, sed tetigi verbis ultima verba meis: 'quid volt palma sibi rugosaque carica' dixi 'et data sub niveo candida mella cado?' 'omen' ait 'causa est, ut res sapor ille sequatur et peragat coeptum dulcis ut annus iter.' 'dulcia cur dentur video: stipis adice causam, pars mihi de festo ne labet ulla tuo.' risit, et 'o quam te fallunt tua saecula' dixit, 'qui stipe mel sumpta dulcius esse putas! vix ego Saturno quemquam regnante videbam cuius non animo dulcia lucra forent. tempore crevit amor, qui nunc est summus, habendi: vix ultra quo iam progrediatur habet. pluris opes nunc sunt quam prisci temporis annis, dum populus pauper, dum nova Roma fuit, dum casa Martigenam capiebat parva Quirinum, et dabat exiguum fluminis ulva torum. Iuppiter angusta vix totus stabat in aede, inque Iovis dextra fictile fulmen erat. frondibus ornabant quae nunc Capitolia gemmis, pascebatque suas ipse senator oves: nec pudor in stipula placidam cepisse quietem et fenum capiti subposuisse fuit. iura dabat populis posito modo praetor aratro, et levis argenti lammina crimen erat. at postquam fortuna loci caput extulit huius et tetigit summo vertice Roma deos, creverunt et opes et opum furiosa cupido, et, cum possideant plurima, plura petunt. quaerere ut absumant, absumpta requirere certant, atque ipsae vitiis sunt alimenta vices: sic quibus intumuit suffusa venter ab unda, quo plus sunt potae, plus sitiuntur aquae. in pretio pretium nunc est: dat census honores, census amicitias; pauper ubique iacet. tu tamen auspicium si sit stipis utile quaeris, curque iuvent nostras aera vetusta manus, aera dabant olim: melius nunc omen in auro est, victaque concessit prisca moneta novae. nos quoque templa iuvant, quamvis antiqua probemus, aurea: maiestas convenit ipsa deo. laudamus veteres, sed nostris utimur annis: mos tamen est aeque dignus uterque coli.' finierat monitus. placidis ita rursus, ut ante, clavigerum verbis adloquor ipse deum: 'multa quidem didici: sed cur navalis in aere altera signata est, altera forma biceps?' 'noscere me duplici posses ut imagine' dixit, 'ni vetus ipsa dies extenuasset opus. causa ratis superest: Tuscum rate venit ad amnem ante pererrato falcifer orbe deus. hac ego Saturnum memini tellure receptum (caelitibus regnis a Iove pulsus erat). inde diu genti mansit Saturnia nomen; dicta quoque est Latium terra latente deo. at bona posteritas puppem formavit in aere, hospitis adventum testificata dei. ipse solum colui, cuius placidissima laevum radit harenosi Thybridis unda latus. hic, ubi nunc Roma est, incaedua silva virebat, tantaque res paucis pascua bubus erat. arx mea collis erat, quem volgo nomine nostro nuncupat haec aetas Ianiculumque vocat. tunc ego regnabam, patiens cum terra deorum esset, et humanis numina mixta locis. nondum Iustitiam facinus mortale fugarat (ultima de superis illa reliquit humum), proque metu populum sine vi pudor ipse regebat; nullus erat iustis reddere iura labor. nil mihi cum bello: pacem postesque tuebar, et', clavem ostendens, 'haec' ait 'arma gero.' presserat ora deus. tunc sic ego nostra resolvi, voce mea voces eliciente dei: 'cum tot sint iani, cur stas sacratus in uno, hic ubi iuncta foris templa duobus habes?' ille, manu mulcens propexam ad pectora barbam, protinus Oebalii rettulit arma Tati, utque levis custos, armillis capta, Sabinos ad summae tacitos duxerit arcis iter. 'inde, velut nunc est, per quem descenditis', inquit 'arduus in valles per fora clivus erat. et iam contigerat portam, Saturnia cuius dempserat oppositas invidiosa seras; cum tanto veritus committere numine pugnam, ipse meae movi callidus artis opus, oraque, qua pollens ope sum, fontana reclusi, sumque repentinas eiaculatus aquas. ante tamen madidis subieci sulpura venis, clauderet ut Tatio fervidus umor iter. cuius ut utilitas pulsis percepta Sabinis, quae fuerat, tuto reddita forma loco est; ara mihi posita est parvo coniuncta sacello: haec adolet flammis cum strue farra suis.' 'at cur pace lates, motisque recluderis armis?' nec mora, quaesiti reddita causa mihi est: 'ut populo reditus pateant ad bella profecto, tota patet dempta ianua nostra sera. pace fores obdo, ne qua discedere possit; Caesareoque diu numine clausus ero.' dixit, et attollens oculos diversa videntes aspexit toto quicquid in orbe fuit: pax erat, et vestri, Germanice, causa triumphi, tradiderat famulas iam tibi Rhenus aquas. Iane, fac aeternos pacem pacisque ministros, neve suum praesta deserat auctor opus. Quod tamen ex ipsis licuit mihi discere fastis, sacravere patres hac duo templa die. accepit Phoebo nymphaque Coronide natum insula, dividua quam premit amnis aqua. Iuppiter in parte est: cepit locus unus utrumque iunctaque sunt magno templa nepotis avo. 2. B F 3. C C 4. D C Quid vetat et stellas, ut quaeque oriturque caditque, dicere? promissi pars sit et ista mei. felices animae, quibus haec cognoscere primis inque domos superas scandere cura fuit! credibile est illos pariter vitiisque locisque altius humanis exseruisse caput. non Venus et vinum sublimia pectora fregit officiumque fori militiaeve labor; nec levis ambitio perfusaque gloria fuco magnarumque fames sollicitavit opum. admovere oculis distantia sidera mentis aetheraque ingenio subposuere suo. sic petitur caelum, non ut ferat Ossan Olympus summaque Peliacus sidera tangat apex. nos quoque sub ducibus caelum metabimur illis, ponemusque suos ad vaga signa dies. Ergo ubi nox aderit venturis tertia Nonis, sparsaque caelesti rore madebit humus, octipedis frustra quaerentur bracchia Cancri: praeceps occiduas ille subibit aquas. 5. E ^. NON ^. F Institerint Nonae, missi tibi nubibus atris signa dabunt imbres exoriente Lyra. 6. F F 7. G C 8. H C 9. A ^. AGON(IA) ^. NP Quattuor adde dies ductos ex ordine Nonis, Ianus Agonali luce piandus erit. nominis esse potest succinctus causa minister, hostia caelitibus quo feriente cadit, qui calido strictos tincturus sanguine cultros semper agatne rogat nec nisi iussus agit. pars, quia non veniant pecudes, sed agantur, ab actu nomen Agonalem credit habere diem. pars putat hoc festum priscis Agnalia dictum, una sit ut proprio littera dempta loco. an, quia praevisos in aqua timet hostia cultros, a pecoris lux est ipsa notata metu? fas etiam fieri solitis aetate priorum nomina de ludis Graeca tulisse diem. et pecus antiquus dicebat agonia sermo; veraque iudicio est ultima causa meo. utque ea non certa est, ita rex placare sacrorum numina lanigerae coniuge debet ovis. victima quae dextra cecidit victrice vocatur; hostibus a domitis hostia nomen habet. ante, deos homini quod conciliare valeret, far erat et puri lucida mica salis. nondum pertulerat lacrimatas cortice murras acta per aequoreas hospita navis aquas, tura nec Euphrates nec miserat India costum, nec fuerant rubri cognita fila croci. ara dabat fumos herbis contenta Sabinis, et non exiguo laurus adusta sono; siquis erat factis prati de flore coronis qui posset violas addere, dives erat. hic, qui nunc aperit percussi viscera tauri, in sacris nullum culter habebat opus. prima Ceres avidae gavisa est sanguine porcae, ulta suas merita caede nocentis opes: nam sata vere novo teneris lactentia sucis eruta saetigerae comperit ore suis. sus dederat poenas: exemplo territus huius palmite debueras abstinuisse, caper. quem spectans aliquis dentes in vite prementem, talia non tacito dicta dolore dedit: 'rode, caper, vitem: tamen hinc, cum stabis ad aram, in tua quod spargi cornua possit erit.' verba fides sequitur: noxae tibi deditus hostis spargitur adfuso cornua, Bacche, mero. culpa sui nocuit, nocuit quoque culpa capellae: quid bos, quid placidae commeruistis oves? flebat Aristaeus, quod apes cum stirpe necatas viderat inceptos destituisse favos; caerula quem genetrix aegre solata dolentem addidit haec dictis ultima verba suis: 'siste, puer, lacrimas: Proteus tua damna levabit quoque modo repares quae periere dabit. decipiat ne te versis tamen ille figuris, impediant geminas vincula firma manus.' pervenit ad vatem iuvenis, resolutaque somno alligat aequorei bracchia capta senis. ille sua faciem transformis adulterat arte; mox domitus vinclis in sua membra redit, oraque caerulea tollens rorantia barba 'qua' dixit 'repares arte requiris apes? obrue mactati corpus tellure iuvenci: quod petis a nobis, obrutus ille dabit.' iussa facit pastor; fervent examina putri de bove: mille animas una necata dedit. poscit ovem fatum: verbenas improba carpsit, quas pia dis ruris ferre solebat anus. quid tuti superest, animam cum ponat in aris lanigerumque pecus ruricolaeque boves? placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum, ne detur celeri victima tarda deo. quod semel est geminae pro virgine caesa Dianae, nunc quoque pro nulla virgine cerva cadit. exta canum vidi Triviae libare Sapaeos et quicumque tuas accolit, Haeme, nives. caeditur et rigido custodi ruris asellus; causa pudenda quidem, sed tamen apta deo. festa corymbiferi celebrabas, Graecia, Bacchi, tertia quae solito tempore bruma refert. di quoque cultores in idem venere Lyaei et quicumque iocis non alienus erat, Panes et in Venerem Satyrorum prona iuventus quaeque colunt amnes solaque rura deae. venerat et senior pando Silenus asello, quique ruber pavidas inguine terret aves. dulcia qui dignum nemus in convivia nacti gramine vestitis accubuere toris: vina dabat Liber, tulerat sibi quisque coronam, miscendas parce rivus agebat aquas. Naides effusis aliae sine pectinis usu, pars aderant positis arte manuque comis; illa super suras tunicam collecta ministrat, altera dissuto pectus aperta sinu; exserit haec umerum, vestes trahit illa per herbas, impediunt teneros vincula nulla pedes. hinc aliae Satyris incendia mitia praebent, pars tibi, qui pinu tempora nexa geris: te quoque, inexstinctae Silene libidinis, urunt: nequitia est quae te non sinit esse senem. at ruber, hortorum decus et tutela, Priapus omnibus ex illis Lotide captus erat: hanc cupit, hanc optat, sola suspirat in illa, signaque dat nutu sollicitatque notis. fastus inest pulchris sequiturque superbia formam: inrisum voltu despicit illa suo. nox erat, et vino somnum faciente iacebant corpora diversis victa sopore locis; Lotis in herbosa sub acernis ultima ramis, sicut erat lusu fessa, quievit humo. surgit amans animamque tenens vestigia furtim suspenso digitis fert taciturna gradu. ut tetigit niveae secreta cubilia nymphae, ipsa sui flatus ne sonet aura cavet; et iam finitima corpus librabat in herba: illa tamen multi plena soporis erat. gaudet et a pedibus tracto velamine vota ad sua felici coeperat ire via. ecce rudens rauco Sileni vector asellus intempestivos edidit ore sonos. territa consurgit nymphe, manibusque Priapum reicit, et fugiens concitat omne nemus. at deus, obscena nimium quoque parte paratus, omnibus ad lunae lumina risus erat. morte dedit poenas auctor clamoris; et haec est Hellespontiaco victima grata deo. intactae fueratis aves, solacia ruris, adsuetum silvis innocuumque genus, quae facitis nidos et plumis ova fovetis, et facili dulces editis ore modos; sed nihil ista iuvant, quia linguae crimen habetis, dique putant mentes vos aperire suas. (nec tamen hoc falsum: nam, dis ut proxima quaeque, nunc pinna veras, nunc datis ore notas.) tuta diu volucrum proles tum denique caesa est, iuveruntque deos indicis exta sui. ergo saepe suo coniunx abducta marito uritur Idaliis alba columba focis. nec defensa iuvant Capitolia, quo minus anser det iecur in lances, Inachioti, tuas. nocte deae Nocti cristatus caeditur ales, quod tepidum vigili provocet ore diem. Interea Delphin clarum super aequora sidus tollitur et patriis exserit ora vadis. 10. B EN Postera lux hiemem medio discrimine signat, aequaque praeteritae quae superabit erit. 11. C ^. CAR(MENTALIA) ^. NP 12. D C Proxima prospiciet Tithono nupta relicto Arcadiae sacrum pontificale deae. te quoque lux eadem, Turni soror, aede recepit, hic ubi Virginea Campus obitur aqua. unde petam causas horum moremque sacrorum? deriget in medio quis mea vela freto? ipsa mone, quae nomen habes a carmine ductum, propositoque fave, ne tuus erret honor. orta prior luna, de se si creditur ipsi, a magno tellus Arcade nomen habet. hinc fuit Euander, qui, quamquam clarus utroque, nobilior sacrae sanguine matris erat; quae, simul aetherios animo conceperat ignes, ore dabat vero carmina plena dei. dixerat haec nato motus instare sibique, multaque praeterea tempore nacta fidem. nam iuvenis nimium vera cum matre fugatus deserit Arcadiam Parrhasiumque larem. cui genetrix flenti 'fortuna viriliter' inquit '(siste, precor, lacrimas) ista ferenda tibi est. sic erat in fatis, nec te tua culpa fugavit, sed deus: offenso pulsus es urbe deo. non meriti poenam pateris, sed numinis iram: est aliquid magnis crimen abesse malis. conscia mens ut cuique sua est, ita concipit intra pectora pro facto spemque metumque suo. nec tamen ut primus maere mala talia passus: obruit ingentes ista procella viros. passus idem est Tyriis qui quondam pulsus ab oris Cadmus in Aonia constitit exul humo; passus idem Tydeus et idem Pagasaeus Iason, et quos praeterea longa referre mora est. omne solum forti patria est, ut piscibus aequor, ut volucri vacuo quicquid in orbe patet. nec fera tempestas toto tamen horret in anno: et tibi, crede mihi, tempora veris erunt.' vocibus Euander firmata mente parentis nave secat fluctus Hesperiamque tenet. iamque ratem doctae monitu Carmentis in amnem egerat et Tuscis obvius ibat aquis: fluminis illa latus, cui sunt vada iuncta Tarenti, aspicit et sparsas per loca sola casas; utque erat, immissis puppem stetit ante capillis, continuitque manum torva regentis iter, et procul in dextram tendens sua bracchia ripam pinea non sano ter pede texta ferit, neve daret saltum properans insistere terrae vix est Euandri vixque retenta manu; 'di' que 'petitorum' dixit 'salvete locorum, tuque, novos caelo terra datura deos, fluminaque et fontes, quibus utitur hospita tellus, et nemorum silvae Naiadumque chori, este bonis avibus visi natoque mihique, ripaque felici tacta sit ista pede. fallor, an hi fient ingentia moenia colles, iuraque ab hac terra cetera terra petet? montibus his olim totus promittitur orbis. quis tantum fati credat habere locum? et iam Dardaniae tangent haec litora pinus: hic quoque causa novi femina Martis erit. care nepos Palla, funesta quid induis arma? indue: non humili vindice caesus eris. victa tamen vinces eversaque, Troia, resurges: obruit hostiles ista ruina domos. urite victrices Neptunia Pergama flammae: num minus hic toto est altior orbe cinis? iam pius Aeneas sacra et, sacra altera, patrem adferet: Iliacos accipe, Vesta, deos. tempus erit cum vos orbemque tuebitur idem, et fient ipso sacra colente deo, et penes Augustos patriae tutela manebit: hanc fas imperii frena tenere domum. inde nepos natusque dei, licet ipse recuset, pondera caelesti mente paterna feret, utque ego perpetuis olim sacrabor in aris, sic Augusta novum Iulia numen erit.' talibus ut dictis nostros descendit in annos, substitit in medio praescia lingua sono. puppibus egressus Latia stetit exul in herba: felix, exilium cui locus ille fuit! nec mora longa fuit: stabant nova tecta, nec alter montibus Ausoniis Arcade maior erat. ecce boves illuc Erytheidas adplicat heros emensus longi claviger orbis iter, dumque huic hospitium domus est Tegeaea, vagantur incustoditae lata per arva boves. mane erat: excussus somno Tirynthius actor de numero tauros sentit abesse duos. nulla videt quaerens taciti vestigia furti: traxerat aversos Cacus in antra ferox, Cacus, Aventinae timor atque infamia silvae, non leve finitimis hospitibusque malum. dira viro facies, vires pro corpore, corpus grande (pater monstri Mulciber huius erat), proque domo longis spelunca recessibus ingens, abdita, vix ipsis invenienda feris; ora super postes adfixaque bracchia pendent, squalidaque humanis ossibus albet humus. servata male parte boum Iove natus abibat: mugitum rauco furta dedere sono. 'accipio revocamen' ait, vocemque secutus impia per silvas ultor ad antra venit. ille aditum fracti praestruxerat obice montis; vix iuga movissent quinque bis illud opus. nititur hic umeris (caelum quoque sederat illis), et vastum motu conlabefactat onus. quod simul eversum est, fragor aethera terruit ipsum, ictaque subsedit pondere molis humus. prima movet Cacus conlata proelia dextra remque ferox saxis stipitibusque gerit. quis ubi nil agitur, patrias male fortis ad artes confugit, et flammas ore sonante vomit; quas quotiens proflat, spirare Typhoea credas et rapidum Aetnaeo fulgur ab igne iaci. occupat Alcides, adductaque clava trinodis ter quater adverso sedit in ore viri. ille cadit mixtosque vomit cum sanguine fumos et lato moriens pectore plangit humum. immolat ex illis taurum tibi, Iuppiter, unum victor et Euandrum ruricolasque vocat, constituitque sibi, quae Maxima dicitur, aram, hic ubi pars Urbis de bove nomen habet. nec tacet Euandri mater prope tempus adesse Hercule quo tellus sit satis usa suo. at felix vates, ut dis gratissima vixit, possidet hunc Iani sic dea mense diem. 13. E ^. EID ^. NP 14. F EN DIES ^. VITIOS ^. EX ^. S ^. C Idibus in magni castus Iovis aede sacerdos semimaris flammis viscera libat ovis; redditaque est omnis populo provincia nostro et tuus Augusto nomine dictus avus. perlege dispositas generosa per atria ceras: contigerunt nulli nomina tanta viro. Africa victorem de se vocat, alter Isauras aut Cretum domitas testificatur opes; hunc Numidae faciunt, illum Messana superbum; ille Numantina traxit ab urbe notam: et mortem et nomen Druso Germania fecit; me miserum, virtus quam brevis illa fuit! si petat a victis, tot sumet nomina Caesar quot numero gentes maximus orbis habet. ex uno quidam celebres aut torquis adempti aut corvi titulos auxiliaris habent. Magne, tuum nomen rerum est mensura tuarum: sed qui te vicit nomine maior erat. nec gradus est supra Fabios cognominis ullus: illa domus meritis Maxima dicta suis. sed tamen humanis celebrantur honoribus omnes, hic socium summo cum Iove nomen habet. sancta vocant augusta patres, augusta vocantur templa sacerdotum rite dicata manu: huius et augurium dependet origine verbi et quodcumque sua Iuppiter auget ope. augeat imperium nostri ducis, augeat annos, protegat et vestras querna corona fores: auspicibusque deis tanti cognominis heres omine suscipiat, quo pater, orbis onus. 15. G ^. CAR(MENTALIA) ^. NP Respiciet Titan actas ubi tertius Idus, fient Parrhasiae sacra relata deae. nam prius Ausonias matres carpenta vehebant (haec quoque ab Euandri dicta parente reor); mox honor eripitur, matronaque destinat omnis ingratos nulla prole novare viros, neve daret partus, ictu temeraria caeco visceribus crescens excutiebat onus. corripuisse patres ausas immitia nuptas, ius tamen exemptum restituisse ferunt, binaque nunc pariter Tegeaeae sacra parenti pro pueris fieri virginibusque iubent. scortea non illi fas est inferre sacello, ne violent puros exanimata focos. siquis amas veteres ritus, adsiste precanti; nomina percipies non tibi nota prius. Porrima placatur Postvertaque, sive sorores, sive fugae comites, Maenali diva, tuae; altera quod porro fuerat cecinisse putatur, altera venturum postmodo quicquid erat. 16. H C Candida, te niveo posuit lux proxima templo, qua fert sublimes alta Moneta gradus, nunc bene prospiciens Latiam Concordia turbam, ut te sacratae constituere manus. Furius antiquam, populi superator Etrusci, voverat et voti solverat ille fidem. causa, quod a patribus sumptis secesserat armis volgus, et ipsa suas Roma timebat opes. causa recens melior: passos Germania crines porrigit auspiciis, dux venerande, tuis. inde triumphatae libasti munera gentis templaque fecisti, quam colis ipse, deae. hanc tua constituit genetrix et rebus et ara, sola toro magni digna reperta Iovis. 17. A C 18. B C19. C C20. D C21. E C22. F C23. G C Haec ubi transierint, Capricorno, Phoebe, relicto per iuvenis curres signa regentis aquam. 23. G C Septimus hinc Oriens cum se demiserit undis, fulgebit toto iam Lyra nulla polo. 24. H C 25. A C26. B C Sidere ab hoc ignis venienti nocte, Leonis qui micat in medio pectore, mersus erit. Ter quater evolvi signantes tempora fastos, nec Sementiva est ulla reperta dies; cum mihi (sensit enim) 'lux haec indicitur' inquit Musa, 'quid a fastis non stata sacra petis? utque dies incerta sacri, sic tempora certa, seminibus iactis est ubi fetus ager.' state coronati plenum ad praesepe, iuvenci: cum tepido vestrum vere redibit opus. rusticus emeritum palo suspendat aratrum: omne reformidat frigore volnus humus. vilice, da requiem terrae semente peracta; da requiem, terram qui coluere, viris. pagus agat festum: pagum lustrate, coloni, et date paganis annua liba focis. placentur frugum matres, Tellusque Ceresque, farre suo gravidae visceribusque suis: officium commune Ceres et Terra tuentur; haec praebet causam frugibus, illa locum. consortes operis, per quas correcta vetustas quernaque glans victa est utiliore cibo, frugibus immensis avidos satiate colonos, ut capiant cultus praemia digna sui. vos date perpetuos teneris sementibus auctus, nec nova per gelidas herba sit usta nives. cum serimus, caelum ventis aperite serenis; cum latet, aetheria spargite semen aqua. neve graves cultis Cerialia rura cavete agmine laesuro depopulentur aves. vos quoque, formicae, subiectis parcite granis: post messem praedae copia maior erit. interea crescat scabrae robiginis expers nec vitio caeli palleat ulla seges, et neque deficiat macie nec pinguior aequo divitiis pereat luxuriosa suis; et careant loliis oculos vitiantibus agri, nec sterilis culto surgat avena solo; triticeos fetus passuraque farra bis ignem hordeaque ingenti fenore reddat ager. haec ego pro vobis, haec vos optate coloni, efficiatque ratas utraque diva preces. bella diu tenuere viros: erat aptior ensis vomere, cedebat taurus arator equo; sarcula cessabant, versique in pila ligones, factaque de rastri pondere cassis erat. gratia dis domuique tuae: religata catenis iampridem vestro sub pede Bella iacent. sub iuga bos veniat, sub terras semen aratas: Pax Cererem nutrit, Pacis alumna Ceres. 27. C C 28. D C29. E C At quae venturas praecedit sexta Kalendas, hac sunt Ledaeis templa dicata deis: fratribus illa deis fratres de gente deorum circa Iuturnae composuere lacus. 30. F NP 31. GC Ipsum nos carmen deduxit Pacis ad aram: haec erit a mensis fine secunda dies. frondibus Actiacis comptos redimita capillos, Pax, ades et toto mitis in orbe mane. dum desint hostes, desit quoque causa triumphi: tu ducibus bello gloria maior eris. sola gerat miles, quibus arma coerceat, arma, canteturque fera nil nisi pompa tuba. horreat Aeneadas et primus et ultimus orbis: siqua parum Romam terra timebat, amet. tura, sacerdotes, Pacalibus addite flammis, albaque perfusa victima fronte cadat; utque domus, quae praestat eam, cum pace perennet ad pia propensos vota rogate deos. Sed iam prima mei pars est exacta laboris, cumque suo finem mense libellus habet.



Liber Secundus
Ianus habet finem. cum carmine crescit et annus: alter ut hic mensis, sic liber alter eat. nunc primum velis, elegi, maioribus itis: exiguum, memini, nuper eratis opus. ipse ego vos habui faciles in amore ministros,5 cum lusit numeris prima iuventa suis. idem sacra cano signataque tempora fastis: ecquis ad haec illinc crederet esse viam? haec mea militia est; ferimus quae possumus arma, dextraque non omni munere nostra vacat.10 si mihi non valido torquentur pila lacerto nec bellatoris terga premuntur equi, nec galea tegimur, nec acuto cingimur ense (his habilis telis quilibet esse potest), at tua prosequimur studioso pectore, Caesar,15 nomina, per titulos ingredimurque tuos. ergo ades et placido paulum mea munera voltu respice, pacando siquid ab hoste vacat. Februa Romani dixere piamina patres: nunc quoque dant verbo plurima signa fidem.20 pontifices ab rege petunt et flamine lanas, quis veterum lingua februa nomen erat; quaeque capit lictor domibus purgamina certis, torrida cum mica farra, vocantur idem; nomen idem ramo, qui caesus ab arbore pura25 casta sacerdotum tempora fronde tegit. ipse ego flaminicam poscentem februa vidi; februa poscenti pinea virga data est. denique quodcumque est quo corpora nostra piantur, hoc apud intonsos nomen habebat avos.30 mensis ab his dictus, secta quia pelle Luperci omne solum lustrant, idque piamen habent; aut quia placatis sunt tempora pura sepulcris, tum cum ferales praeteriere dies. omne nefas omnemque mali purgamina causam35 credebant nostri tollere posse senes. Graecia principium moris dedit: illa nocentes impia lustratos ponere facta putat. Actoriden Peleus, ipsum quoque Pelea Phoci caede per Haemonias solvit Acastus aquas;40 vectam frenatis per inane draconibus Aegeus credulus immerita Phasida fovit ope; Amphiareiades Naupactoo Acheloo 'solve nefas' dixit, solvit et ille nefas. ah nimium faciles, qui tristia crimina caedis45 fluminea tolli posse putatis aqua! Sed tamen, antiqui ne nescius ordinis erres, primus, ut est, Iani mensis et ante fuit; qui sequitur Ianum, veteris fuit ultimus anni: tu quoque sacrorum, Termine, finis eras.50 primus enim Iani mensis, quia ianua prima est: qui sacer est imis manibus, imus erat. postmodo creduntur spatio distantia longo tempora bis quini continuasse viri.
1. H : K : FEB : N54a

Principio mensis Phrygiae contermina Matri Sospita delubris dicitur aucta novis. nunc ubi sunt, illis quae sunt sacrata Kalendis templa deae? longa procubuere die. cetera ne simili caderent labefacta ruina cavit sacrati provida cura ducis,60 sub quo delubris sentitur nulla senectus; nec satis est homines, obligat ille deos. templorum positor, templorum sancte repostor, sit superis opto mutua cura tui. dent tibi caelestes, quos tu caelestibus, annos,65 proque tua maneant in statione domo. tum quoque vicini lucus celebratur Alerni, qua petit aequoreas advena Thybris aquas. ad penetrale Numae Capitolinumque Tonantem inque Iovis summa caeditur arce bidens.70 saepe graves pluvias adopertus nubibus aether concitat, aut posita sub nive terra latet.
2. A N72a
Proximus Hesperias Titan abiturus in undas gemmea purpureis cum iuga demet equis, illa nocte aliquis, tollens ad sidera voltum,75 dicet 'ubi est hodie quae Lyra fulsit heri?' dumque Lyram quaeret, medii quoque terga Leonis in liquidas subito mersa notabit aquas.
3. B N78a
Quem modo caelatum stellis Delphina videbas, is fugiet visus nocte sequente tuos, seu fuit occultis felix in amoribus index, Lesbida cum domino seu tulit ille lyram. quod mare non novit, quae nescit Ariona tellus? carmine currentes ille tenebat aquas. saepe sequens agnam lupus est a voce retentus,85 saepe avidum fugiens restitit agna lupum; saepe canes leporesque umbra iacuere sub una, et stetit in saxo proxima cerva leae, et sine lite loquax cum Palladis alite cornix sedit, et accipitri iuncta columba fuit.90 Cynthia saepe tuis fertur, vocalis Arion, tamquam fraternis obstipuisse modis. nomen Arionium Siculas impleverat urbes captaque erat lyricis Ausonis ora sonis; inde domum repetens puppem conscendit Arion,95 atque ita quaesitas arte ferebat opes. forsitan, infelix, ventos undasque timebas: at tibi nave tua tutius aequor erat. namque gubernator destricto constitit ense ceteraque armata conscia turba manu.100 quid tibi cum gladio? dubiam rege, navita, puppem: non haec sunt digitis arma tenenda tuis. ille, metu pavidus, 'mortem non deprecor' inquit, 'sed liceat sumpta pauca referre lyra.' dant veniam ridentque moram: capit ille coronam,105 quae possit crines, Phoebe, decere tuos; induerat Tyrio bis tinctam murice pallam: reddidit icta suos pollice chorda sonos, flebilibus numeris veluti canentia dura traiectus penna tempora cantat olor.110 protinus in medias ornatus desilit undas; spargitur impulsa caerula puppis aqua. inde (fide maius) tergo delphina recurvo se memorant oneri subposuisse novo. ille, sedens citharamque tenens, pretiumque vehendi115 cantat et aequoreas carmine mulcet aquas. di pia facta vident: astris delphina recepit Iuppiter et stellas iussit habere novem.
(4. C N) 5. D NON : NP118a
Nunc mihi mille sonos quoque est memoratus Achilles vellem, Maeonide, pectus inesse tuum, dum canimus sacras alterno carmine Nonas. maximus hic fastis accumulatur honor. deficit ingenium, maioraque viribus urgent: haec mihi praecipuo est ore canenda dies. quid volui demens elegis imponere tantum125 ponderis? heroi res erat ista pedis. sancte pater patriae, tibi plebs, tibi curia nomen hoc dedit, hoc dedimus nos tibi nomen, eques. res tamen ante dedit: sero quoque vera tulisti nomina, iam pridem tu pater orbis eras.130 hoc tu per terras, quod in aethere Iuppiter alto, nomen habes: hominum tu pater, ille deum. Romule, concedes: facit hic tua magna tuendo moenia, tu dederas transilienda Remo. te Tatius parvique Cures Caeninaque sensit,135 hoc duce Romanum est solis utrumque latus; tu breve nescioquid victae telluris habebas, quodcumque est alto sub Iove, Caesar habet. tu rapis, hic castas duce se iubet esse maritas; tu recipis luco, reppulit ille nefas;140 vis tibi grata fuit, florent sub Caesare leges; tu domini nomen, principis ille tenet; te Remus incusat, veniam dedit hostibus ille; caelestem fecit te pater, ille patrem. Iam puer Idaeus media tenus eminet alvo,145 et liquidas mixto nectare fundit aquas. en etiam, siquis Borean horrere solebat, gaudeat: a Zephyris mollior aura venit.
(6. E N) (7. F N) (8. G N) (9. H N vel NP) 10. A N148a
Quintus ab aequoreis nitidum iubar extulit undis Lucifer, et primi tempora veris erunt. ne fallare tamen, restant tibi frigora, restant, magnaque discedens signa reliquit hiems.
(11. B N) 12. C N152a
Tertia nox veniat, Custodem protinus Ursae aspicies geminos exseruisse pedes. inter hamadryadas iaculatricemque Dianam155 Callisto sacri pars fuit una chori. illa, deae tangens arcus, 'quos tangimus arcus, este meae testes virginitatis' ait. Cynthia laudavit, 'promissa' que 'foedera serva, et comitum princeps tu mihi' dixit 'eris.'160 foedera servasset, si non formosa fuisset: cavit mortales, de Iove crimen habet. mille feras Phoebe silvis venata redibat aut plus aut medium sole tenente diem; ut tetigit lucum (densa niger ilice lucus,165 in medio gelidae fons erat altus aquae), 'hic' ait 'in silva, virgo Tegeaea, lavemur'; erubuit falso virginis illa sono. dixerat et nymphis. nymphae velamina ponunt; hanc pudet, et tardae dat mala signa morae.170 exuerat tunicas; uteri manifesta tumore proditur indicio ponderis ipsa suo. cui dea 'virgineos, periura Lycaoni, coetus desere, nec castas pollue' dixit 'aquas.' luna novum decies implerat cornibus orbem:175 quae fuerat virgo credita, mater erat. laesa furit Iuno, formam mutatque puellae: quid facis? invito est pectore passa Iovem. utque ferae vidit turpes in paelice voltus, 'huius in amplexus, Iuppiter,' inquit 'eas.'180 ursa per incultos errabat squalida montes quae fuerat summo nuper amata Iovi. iam tria lustra puer furto conceptus agebat, cum mater nato est obvia facta suo. illa quidem, tamquam cognosceret, adstitit amens,185 et gemuit: gemitus verba parentis erant. hanc puer ignarus iaculo fixisset acuto ni foret in superas raptus uterque domos. signa propinqua micant: prior est, quam dicimus Arcton, Arctophylax formam terga sequentis habet.190 saevit adhuc canamque rogat Saturnia Tethyn Maenaliam tactis ne lavet Arcton aquis.
13. D EID : NP192a
Idibus agrestis fumant altaria Fauni hic ubi discretas insula rumpit aquas. haec fuit illa dies in qua Veientibus armis195 ter centum Fabii ter cecidere duo. una domus vires et onus susceperat urbis: sumunt gentiles arma professa manus. egreditur castris miles generosus ab isdem, e quis dux fieri quilibet aptus erat.200 Carmentis portae dextro est via proxima iano: ire per hanc noli, quisquis es; omen habet. illa fama refert Fabios exisse trecentos: porta vacat culpa, sed tamen omen habet. ut celeri passu Cremeram tetigere rapacem205 (turbidus hibernis ille fluebat aquis), castra loco ponunt: destrictis ensibus ipsi Tyrrhenum valido Marte per agmen eunt; non aliter quam cum Libyca de gente leones invadunt sparsos lata per arva greges.210 diffugiunt hostes inhonestaque volnera tergo accipiunt: Tusco sanguine terra rubet. sic iterum, sic saepe cadunt; ubi vincere aperte non datur, insidias armaque tecta parant. campus erat, campi claudebant ultima colles215 silvaque montanas occulere apta feras. in medio paucos armentaque rara relinquunt, cetera virgultis abdita turba latet. ecce velut torrens undis pluvialibus auctus aut nive, quae Zephyro victa tepente fluit,220 per sata perque vias fertur nec, ut ante solebat, riparum clausas margine finit aquas, sic Fabii vallem latis discursibus implent, quodque vident sternunt, nec metus alter inest. quo ruitis, generosa domus? male creditis hosti:225 simplex nobilitas, perfida tela cave. fraude perit virtus: in apertos undique campos prosiliunt hostes et latus omne tenent. quid faciant pauci contra tot milia fortes? quidve, quod in misero tempore restet, adest?230 sicut aper longe silvis latratibus actus fulmineo celeres dissipat ore canes, mox tamen ipse perit, sic non moriuntur inulti, volneraque alterna dantque feruntque manu. una dies Fabios ad bellum miserat omnes,235 ad bellum missos perdidit una dies. ut tamen Herculeae superessent semina gentis, credibile est ipsos consuluisse deos: nam puer impubes et adhuc non utilis armis unus de Fabia gente relictus erat; 240 scilicet ut posses olim tu, Maxime, nasci, cui res cunctando restituenda foret.
14. E N242a
Continuata loco tria sidera, Corvus et Anguis et medius Crater inter utrumque, iacent. Idibus illa latent, oriuntur nocte sequenti;245 quae, tibi, cur tria sint tam sociata, canam. forte Iovi Phoebus festum sollemne parabat (non faciet longas fabula nostra moras): 'i, mea' dixit 'avis, ne quid pia sacra moretur, et tenuem vivis fontibus adfer aquam.'250 corvus inauratum pedibus cratera recurvis tollit et aerium pervolat altus iter. stabat adhuc duris ficus densissima pomis: temptat eam rostro, non erat apta legi; immemor imperii sedisse sub arbore fertur,255 dum fierent tarda dulcia poma mora. iamque satur nigris longum rapit unguibus hydrum, ad dominumque redit, fictaque verba refert: 'hic mihi causa morae, vivarum obsessor aquarum: hic tenuit fontes officiumque meum.'260 'addis' ait 'culpae mendacia' Phoebus 'et audes fatidicum verbis fallere velle deum? at tibi, dum lactens haerebit in arbore ficus, de nullo gelidae fonte bibentur aquae.' dixit, et, antiqui monimenta perennia facti,265 Anguis, avis, Crater sidera iuncta micant.
15. F LVPER : NP266a
Tertia post Idus nudos aurora Lupercos aspicit, et Fauni sacra bicornis eunt. dicite, Pierides, sacrorum quae sit origo, attigerint Latias unde petita domos.270 Pana deum pecoris veteres coluisse feruntur Arcades; Arcadiis plurimus ille iugis. testis erit Pholoe, testes Stymphalides undae, quique citis Ladon in mare currit aquis, cinctaque pinetis nemoris iuga Nonacrini,275 altaque Tricrene Parrhasiaeque nives. Pan erat armenti, Pan illic numen equarum, munus ob incolumes ille ferebat oves. transtulit Euander silvestria numina secum: hic, ubi nunc urbs est, tum locus urbis erat.280 inde deum colimus devectaque sacra Pelasgis: flamen ad haec prisco more Dialis erat. cur igitur currant, et cur (sic currere mos est) nuda ferant posita corpora veste, rogas? ipse deus velox discurrere gaudet in altis285 montibus, et subitas concipit ipse fugas: ipse deus nudus nudos iubet ire ministros; nec satis ad cursus commoda vestis erit. ante Iovem genitum terras habuisse feruntur Arcades, et luna gens prior illa fuit.290 vita feris similis, nullos agitata per usus: artis adhuc expers et rude volgus erat. pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas; nectar erat palmis hausta duabus aqua. nullus anhelabat sub adunco vomere taurus,295 nulla sub imperio terra colentis erat: nullus adhuc erat usus equi; se quisque ferebat: ibat ovis lana corpus amicta sua. sub Iove durabant et corpora nuda gerebant, docta graves imbres et tolerare Notos.300 nunc quoque detecti referunt monimenta vetusti moris, et antiquas testificantur opes. Sed cur praecipue fugiat velamina Faunus, traditur antiqui fabula plena ioci. forte comes dominae iuvenis Tirynthius ibat:305 vidit ab excelso Faunus utrumque iugo; vidit et incaluit, 'montana' que 'numina', dixit 'nil mihi vobiscum est: hic meus ardor erit.' ibat odoratis umeros perfusa capillis Maeonis, aurato conspicienda sinu:310 aurea pellebant tepidos umbracula soles, quae tamen Herculeae sustinuere manus. iam Bacchi nemus et Tmoli vineta tenebat, Hesperos et fusco roscidus ibat equo. antra subit tofis laqueata et pumice vivo;315 garrulus in primo limine rivus erat. dumque parant epulas potandaque vina ministri, cultibus Alciden instruit illa suis: dat tenues tunicas Gaetulo murice tinctas, dat teretem zonam, qua modo cincta fuit.320 ventre minor zona est; tunicarum vincla relaxat, ut posset magnas exseruisse manus. fregerat armillas non illa ad bracchia factas, scindebant magni vincula parva pedes. ipsa capit clavamque gravem spoliumque leonis325 conditaque in pharetra tela minora sua. sic epulis functi sic dant sua corpora somno, et positis iuxta secubuere toris: causa, repertori vitis quia sacra parabant, quae facerent pure, cum foret orta dies.330 noctis erat medium. quid non amor improbus audet? roscida per tenebras Faunus ad antra venit: utque videt comites somno vinoque solutos, spem capit in dominis esse soporis idem. intrat et huc illuc temerarius errat adulter,335 et praefert cautas subsequiturque manus. venerat ad strati captata cubilia lecti, et felix prima sorte futurus erat; ut tetigit fulvi saetis hirsuta leonis vellera, pertimuit sustinuitque manum,340 attonitusque metu rediit, ut saepe viator turbatum viso rettulit angue pedem. inde tori qui iunctus erat velamina tangit mollia, mendaci decipiturque nota. ascendit spondaque sibi propiore recumbit,345 et tumidum cornu durius inguen erat. interea tunicas ora subducit ab ima: horrebant densis aspera crura pilis. cetera temptantem subito Tirynthius heros reppulit: e summo decidit ille toro.350 fit sonus, inclamat comites et lumina poscit Maeonis: inlatis ignibus acta patent. ille gemit lecto graviter deiectus ab alto, membraque de dura vix sua tollit humo. ridet et Alcides et qui videre iacentem,355 ridet amatorem Lyda puella suum. veste deus lusus fallentes lumina vestes non amat, et nudos ad sua sacra vocat. Adde peregrinis causas, mea Musa, Latinas, inque suo noster pulvere currat equus.360 cornipedi Fauno caesa de more capella venit ad exiguas turba vocata dapes. dumque sacerdotes veribus transuta salignis exta parant, medias sole tenente vias, Romulus et frater pastoralisque iuventus365 solibus et campo corpora nuda dabant. vectibus et iaculis et misso pondere saxi bracchia per lusus experienda dabant: pastor ab excelso 'per devia rura iuvencos, Romule, praedones, et Reme', dixit 'agunt.'370 longum erat armari: diversis exit uterque partibus, occursu praeda recepta Remi. ut rediit, veribus stridentia detrahit exta atque ait 'haec certe non nisi victor edet.' dicta facit, Fabiique simul. venit inritus illuc375 Romulus et mensas ossaque nuda videt. risit, et indoluit Fabios potuisse Remumque vincere, Quintilios non potuisse suos. forma manet facti: posito velamine currunt, et memorem famam quod bene cessit habet.380 Forsitan et quaeras cur sit locus ille Lupercal, quaeve diem tali nomine causa notet. Silvia Vestalis caelestia semina partu ediderat, patruo regna tenente suo; is iubet auferri parvos et in amne necari:385 quid facis? ex istis Romulus alter erit. iussa recusantes peragunt lacrimosa ministri (flent tamen) et geminos in loca sola ferunt. Albula, quem Tiberim mersus Tiberinus in undis reddidit, hibernis forte tumebat aquis:390 hic, ubi nunc fora sunt, lintres errare videres, quaque iacent valles, Maxime Circe, tuae. huc ubi venerunt (neque enim procedere possunt longius), ex illis unus et alter ait: 'at quam sunt similes! at quam formosus uterque!395 plus tamen ex illis iste vigoris habet. si genus arguitur voltu, nisi fallit imago, nescioquem in vobis suspicor esse deum. at siquis vestrae deus esset originis auctor, in tam praecipiti tempore ferret opem:400 ferret opem certe, si non ope, mater, egeret, quae facta est uno mater et orba die. nata simul, moritura simul, simul ite sub undas corpora.' desierat, deposuitque sinu. vagierunt ambo pariter: sensisse putares;405 hi redeunt udis in sua tecta genis. sustinet impositos summa cavus alveus unda: heu quantum fati parva tabella tulit! alveus in limo silvis adpulsus opacis paulatim fluvio deficiente sedet.410 arbor erat: remanent vestigia, quaeque vocatur Rumina nunc ficus Romula ficus erat. venit ad expositos, mirum, lupa feta gemellos: quis credat pueris non nocuisse feram? non nocuisse parum est, prodest quoque. quos lupa nutrit,415 perdere cognatae sustinuere manus. constitit et cauda teneris blanditur alumnis, et fingit lingua corpora bina sua. Marte satos scires: timor abfuit. ubera ducunt nec sibi promissi lactis aluntur ope.420 illa loco nomen fecit, locus ipse Lupercis; magna dati nutrix praemia lactis habet. Quid vetat Arcadio dictos a monte Lupercos? Faunus in Arcadia templa Lycaeus habet. Nupta, quid exspectas? non tu pollentibus herbis425 nec prece nec magico carmine mater eris; excipe fecundae patienter verbera dextrae, iam socer optatum nomen habebit avi. nam fuit illa dies, dura cum sorte maritae reddebant uteri pignora rara sui.430 'quid mihi' clamabat 'prodest rapuisse Sabinas' Romulus (hoc illo sceptra tenente fuit), 'si mea non vires, sed bellum iniuria fecit? utilius fuerat non habuisse nurus.' monte sub Esquilio multis incaeduus annis435 Iunonis magnae nomine lucus erat. huc ubi venerunt, pariter nuptaeque virique suppliciter posito procubuere genu: cum subito motae tremuere cacumina silvae, et dea per lucos mira locuta suos.440 'Italidas matres' inquit 'sacer hircus inito.' obstipuit dubio territa turba sono. augur erat, nomen longis intercidit annis: nuper ab Etrusca venerat exul humo; ille caprum mactat: iussae sua terga puellae445 pellibus exsectis percutienda dabant. luna resumebat decimo nova cornua motu, virque pater subito nuptaque mater erat. gratia Lucinae: dedit haec tibi nomina lucus, aut quia principium tu, dea, lucis habes.450 parce, precor, gravidis, facilis Lucina, puellis, maturumque utero molliter aufer onus. Orta dies fuerit, tu desine credere ventis; perdidit illius temporis aura fidem. flamina non constant, et sex reserata diebus455 carceris Aeolii ianua lata patet. iam levis obliqua subsedit Aquarius urna: proximus aetherios excipe, Piscis, equos. te memorant fratremque tuum (nam iuncta micatis signa) duos tergo sustinuisse deos. 460 terribilem quondam fugiens Typhona Dione, tum, cum pro caelo Iuppiter arma tulit, venit ad Euphraten comitata Cupidine parvo, inque Palaestinae margine sedit aquae. populus et cannae riparum summa tenebant,465 spemque dabant salices hos quoque posse tegi. dum latet, insonuit vento nemus: illa timore pallet, et hostiles credit adesse manus, utque sinu tenuit natum, 'succurrite, nymphae, et dis auxilium ferte duobus' ait.470 nec mora, prosiluit. pisces subiere gemelli: pro quo nunc, cernis, sidera nomen habent. inde nefas ducunt genus hoc imponere mensis nec violant timidi piscibus ora Syri.
(16. G EN) 17. H QVIR : NP474a
Proxima lux vacua est; at tertia dicta Quirino, qui tenet hoc nomen (Romulus ante fuit), sive quod hasta 'curis' priscis est dicta Sabinis (bellicus a telo venit in astra deus); sive suum regi nomen posuere Quirites, seu quia Romanis iunxerat ille Cures.480 nam pater armipotens postquam nova moenia vidit, multaque Romulea bella peracta manu, 'Iuppiter', inquit 'habet Romana potentia vires: sanguinis officio non eget illa mei. redde patri natum: quamvis intercidit alter,485 pro se proque Remo qui mihi restat erit. "unus erit quem tu tolles in caerula caeli" tu mihi dixisti: sint rata dicta Iovis.' Iuppiter adnuerat: nutu tremefactus uterque est polus, et caeli pondera novit Atlas. 490 est locus, antiqui Caprae dixere paludem: forte tuis illic, Romule, iura dabas. sol fugit, et removent subeuntia nubila caelum, et gravis effusis decidit imber aquis. hinc tonat, hinc missis abrumpitur ignibus aether:495 fit fuga, rex patriis astra petebat equis. luctus erat, falsaeque patres in crimine caedis, haesissetque animis forsitan illa fides; sed Proculus Longa veniebat Iulius Alba, lunaque fulgebat, nec facis usus erat,500 cum subito motu saepes tremuere sinistrae: rettulit ille gradus, horrueruntque comae. pulcher et humano maior trabeaque decorus Romulus in media visus adesse via et dixisse simul 'prohibe lugere Quirites,505 nec violent lacrimis numina nostra suis: tura ferant placentque novum pia turba Quirinum, et patrias artes militiamque colant.' iussit et in tenues oculis evanuit auras; convocat hic populos iussaque verba refert.510 templa deo fiunt: collis quoque dictus ab illo est, et referunt certi sacra paterna dies. Lux quoque cur eadem Stultorum festa vocetur accipe: parva quidem causa, sed apta, subest. non habuit doctos tellus antiqua colonos:515 lassabant agiles aspera bella viros. plus erat in gladio quam curvo laudis aratro: neglectus domino pauca ferebat ager. farra tamen veteres iaciebant, farra metebant, primitias Cereri farra resecta dabant:520 usibus admoniti flammis torrenda dederunt, multaque peccato damna tulere suo; nam modo verrebant nigras pro farre favillas, nunc ipsas ignes corripuere casas. facta dea est Fornax: laeti Fornace coloni525 orant ut fruges temperet illa suas. curio legitimis nunc Fornacalia verbis maximus indicit nec stata sacra facit: inque foro, multa circum pendente tabella, signatur certa curia quaeque nota,530 stultaque pars populi quae sit sua curia nescit, sed facit extrema sacra relata die.
(18. A C) (19. B C) (20. C C) 21. D FERAL : F vel FP532a
Est honor et tumulis, animas placare paternas, parvaque in exstructas munera ferre pyras. parva petunt manes: pietas pro divite grata est535 munere; non avidos Styx habet ima deos. tegula porrectis satis est velata coronis et sparsae fruges parcaque mica salis, inque mero mollita Ceres violaeque solutae: haec habeat media testa relicta via.540 nec maiora veto, sed et his placabilis umbra est: adde preces positis et sua verba focis. hunc morem Aeneas, pietatis idoneus auctor, attulit in terras, iuste Latine, tuas. ille patris Genio sollemnia dona ferebat:545 hinc populi ritus edidicere pios. at quondam, dum longa gerunt pugnacibus armis bella, Parentales deseruere dies. non impune fuit; nam dicitur omine ab isto Roma suburbanis incaluisse rogis. 550 vix equidem credo: bustis exisse feruntur et tacitae questi tempore noctis avi, perque vias Urbis latosque ululasse per agros deformes animas, volgus inane, ferunt. post ea praeteriti tumulis redduntur honores,555 prodigiisque venit funeribusque modus. dum tamen haec fiunt, viduae cessate puellae: exspectet puros pinea taeda dies, nec tibi, quae cupidae matura videbere matri, comat virgineas hasta recurva comas.560 conde tuas, Hymenaee, faces, et ab ignibus atris aufer: habent alias maesta sepulcra faces. di quoque templorum foribus celentur opertis, ture vacent arae stentque sine igne foci. nunc animae tenues et corpora functa sepulcris565 errant, nunc posito pascitur umbra cibo. nec tamen haec ultra, quam tot de mense supersint Luciferi, quot habent carmina nostra pedes. hanc, quia iusta ferunt, dixere Feralia lucem; ultima placandis manibus illa dies.570 Ecce anus in mediis residens annosa puellis sacra facit Tacitae (vix tamen ipsa tacet), et digitis tria tura tribus sub limine ponit, qua brevis occultum mus sibi fecit iter: tum cantata ligat cum fusco licia plumbo,575 et septem nigras versat in ore fabas, quodque pice adstrinxit, quod acu traiecit aena, obsutum maenae torret in igne caput; vina quoque instillat: vini quodcumque relictum est, aut ipsa aut comites, plus tamen ipsa, bibit.580 'hostiles linguas inimicaque vinximus ora' dicit discedens ebriaque exit anus. protinus a nobis quae sit dea Muta requires: disce per antiquos quae mihi nota senes. Iuppiter, inmodico Iuturnae victus amore,585 multa tulit tanto non patienda deo: illa modo in silvis inter coryleta latebat, nunc in cognatas desiliebat aquas. convocat hic nymphas, Latium quaecumque tenebant, et iacit in medio talia verba choro:590 'invidet ipsa sibi vitatque quod expedit illi vestra soror, summo iungere membra deo. consulite ambobus: nam quae mea magna voluptas, utilitas vestrae magna sororis erit. vos illi in prima fugienti obsistite ripa,595 ne sua fluminea corpora mergat aqua.' dixerat; adnuerant nymphae Tiberinides omnes quaeque colunt thalamos, Ilia diva, tuos. forte fuit Nais, Lara nomine; prima sed illi dicta bis antiquum syllaba nomen erat,600 ex vitio positum. saepe illi dixerat Almo 'nata, tene linguam': nec tamen illa tenet. quae simul ac tetigit Iuturnae stagna sororis, 'effuge' ait 'ripas', dicta refertque Iovis. illa etiam Iunonem adiit, miserataque nuptas605 'Naida Iuturnam vir tuus' inquit 'amat.' Iuppiter intumuit, quaque est non usa modeste eripit huic linguam, Mercuriumque vocat: 'duc hanc ad manes: locus ille silentibus aptus. nympha, sed infernae nympha paludis erit.' 610 iussa Iovis fiunt. accepit lucus euntes: dicitur illa duci tum placuisse deo. vim parat hic, voltu pro verbis illa precatur, et frustra muto nititur ore loqui, fitque gravis geminosque parit, qui compita servant615 et vigilant nostra semper in urbe Lares.
22. E C616a
Proxima cognati dixere Karistia kari, et venit ad socios turba propinqua deos. scilicet a tumulis et qui periere propinquis protinus ad vivos ora referre iuvat,620 postque tot amissos quicquid de sanguine restat aspicere et generis dinumerare gradus. innocui veniant: procul hinc, procul impius esto frater et in partus mater acerba suos, cui pater est vivax, qui matris digerit annos,625 quae premit invisam socrus iniqua nurum. Tantalidae fratres absint et Iasonis uxor, et quae ruricolis semina tosta dedit, et soror et Procne Tereusque duabus iniquus et quicumque suas per scelus auget opes.630 dis generis date tura boni: Concordia fertur illa praecipue mitis adesse die; et libate dapes, ut, grati pignus honoris, nutriat incinctos missa patella Lares. iamque, ubi suadebit placidos nox umida somnos,635 larga precaturi sumite vina manu, et 'bene vos, bene te, patriae pater, optime Caesar' dicite; suffuso sint bona verba mero.
23. F TER : NP638a
Nox ubi transierit, solito celebretur honore separat indicio qui deus arva suo. Termine, sive lapis sive es defossus in agro stipes, ab antiquis tu quoque numen habes. te duo diversa domini de parte coronant, binaque serta tibi binaque liba ferunt. ara fit: huc ignem curto fert rustica testo645 sumptum de tepidis ipsa colona focis. ligna senex minuit concisaque construit arte, et solida ramos figere pugnat humo; tum sicco primas inritat cortice flammas; stat puer et manibus lata canistra tenet.650 inde ubi ter fruges medios immisit in ignes, porrigit incisos filia parva favos. vina tenent alii: libantur singula flammis; spectant, et linguis candida turba favet. spargitur et caeso communis Terminus agno,655 nec queritur lactans cum sibi porca datur. conveniunt celebrantque dapes vicinia simplex et cantant laudes, Termine sancte, tuas: 'tu populos urbesque et regna ingentia finis: omnis erit sine te litigiosus ager.660 nulla tibi ambitio est, nullo corrumperis auro, legitima servas credita rura fide. si tu signasses olim Thyreatida terram, corpora non leto missa trecenta forent, nec foret Othryades congestis lectus in armis.665 o quantum patriae sanguinis ille dedit! quid, nova cum fierent Capitolia? nempe deorum cuncta Iovi cessit turba locumque dedit; Terminus, ut veteres memorant, inventus in aede restitit et magno cum Iove templa tenet.670 nunc quoque, se supra ne quid nisi sidera cernat, exiguum templi tecta foramen habent. Termine, post illud levitas tibi libera non est: qua positus fueris in statione, mane; nec tu vicino quicquam concede roganti,675 ne videare hominem praeposuisse Iovi: et seu vomeribus seu tu pulsabere rastris, clamato "tuus est hic ager, ille tuus".' est via quae populum Laurentes ducit in agros, quondam Dardanio regna petita duci:680 illa lanigeri pecoris tibi, Termine, fibris sacra videt fieri sextus ab Urbe lapis. gentibus est aliis tellus data limite certo: Romanae spatium est Urbis et orbis idem.
24. G REGIF : N684a
Nunc mihi dicenda est regis fuga. traxit ab illa sextus ab extremo nomina mense dies. ultima Tarquinius Romanae gentis habebat regna, vir iniustus, fortis ad arma tamen. ceperat hic alias, alias everterat urbes, et Gabios turpi fecerat arte suos.690 namque trium minimus, proles manifesta Superbi, in medios hostes nocte silente venit. nudarant gladios: 'occidite' dixit 'inermem: hoc cupiant fratres Tarquiniusque pater, qui mea crudeli laceravit verbere terga'695 (dicere ut hoc posset, verbera passus erat). luna fuit: spectant iuvenem, gladiosque recondunt, tergaque, deducta veste, notata vident: flent quoque, et ut secum tueatur bella precantur. callidus ignaris adnuit ille viris. 700 iamque potens misso genitorem appellat amico, perdendi Gabios quod sibi monstret iter. hortus odoratis suberat cultissimus herbis, sectus humum rivo lene sonantis aquae: illic Tarquinius mandata latentia nati705 accipit, et virga lilia summa metit. nuntius ut rediit decussaque lilia dixit, filius 'agnosco iussa parentis' ait. nec mora, principibus caesis ex urbe Gabina, traduntur ducibus moenia nuda suis.710 ecce, nefas visu, mediis altaribus anguis exit et exstinctis ignibus exta rapit. consulitur Phoebus. sors est ita reddita: 'matri qui dederit princeps oscula, victor erit.' oscula quisque suae matri properata tulerunt,715 non intellecto credula turba deo. Brutus erat stulti sapiens imitator, ut esset tutus ab insidiis, dire Superbe, tuis. ille iacens pronus matri dedit oscula Terrae, creditus offenso procubuisse pede.720 cingitur interea Romanis Ardea signis, et patitur longas obsidione moras. dum vacat et metuunt hostes committere pugnam, luditur in castris, otia miles agit. Tarquinius iuvenis socios dapibusque meroque725 accipit; ex illis rege creatus ait: 'dum nos sollicitos pigro tenet Ardea bello, nec sinit ad patrios arma referre deos, ecquid in officio torus est socialis? et ecquid coniugibus nostris mutua cura sumus?'730 quisque suam laudat: studiis certamina crescunt, et fervet multo linguaque corque mero. surgit cui dederat clarum Collatia nomen: 'non opus est verbis, credite rebus' ait. 'nox superest: tollamur equis Urbemque petamus';735 dicta placent, frenis impediuntur equi. pertulerant dominos. regalia protinus illi tecta petunt: custos in fore nullus erat. ecce nurum regis fusis per colla coronis inveniunt posito pervigilare mero.740 inde cito passu petitur Lucretia, cuius ante torum calathi lanaque mollis erat. lumen ad exiguum famulae data pensa trahebant; inter quas tenui sic ait illa sono: 'mittenda est domino (nunc, nunc properate, puellae)745 quamprimum nostra facta lacerna manu. quid tamen auditis (nam plura audire potestis)? quantum de bello dicitur esse super? postmodo victa cades: melioribus, Ardea, restas, improba, quae nostros cogis abesse viros.750 sint tantum reduces. sed enim temerarius ille est meus, et stricto qualibet ense ruit. mens abit et morior, quotiens pugnantis imago me subit, et gelidum pectora frigus habet.' desinit in lacrimas inceptaque fila remisit,755 in gremio voltum deposuitque suum. hoc ipsum decuit: lacrimae decuere pudicam, et facies animo dignaque parque fuit. 'pone metum, veni' coniunx ait; illa revixit, deque viri collo dulce pependit onus.760 interea iuvenis furiales regius ignes concipit, et caeco raptus amore furit. forma placet niveusque color flavique capilli quique aderat nulla factus ab arte decor: verba placent et vox et quod corrumpere non est;765 quoque minor spes est, hoc magis ille cupit. iam dederat cantus lucis praenuntius ales, cum referunt iuvenes in sua castra pedem. carpitur attonitos absentis imagine sensus ille; recordanti plura magisque placent.770 sic sedit, sic culta fuit, sic stamina nevit, iniectae collo sic iacuere comae, hos habuit voltus, haec illi verba fuerunt, hic color, haec facies, hic decor oris erat. ut solet a magno fluctus languescere flatu,775 sed tamen a vento, qui fuit, unda tumet, sic, quamvis aberat placitae praesentia formae, quem dederat praesens forma, manebat amor. ardet, et iniusti stimulis agitatus amoris comparat indigno vimque metumque toro.780 'exitus in dubio est: audebimus ultima' dixit: 'viderit! audentes forsque deusque iuvat. cepimus audendo Gabios quoque.' talia fatus ense latus cinxit tergaque pressit equi. accipit aerata iuvenem Collatia porta,785 condere iam voltus sole parante suos. hostis ut hospes init penetralia Collatini: comiter excipitur; sanguine iunctus erat. quantum animis erroris inest! parat inscia rerum infelix epulas hostibus illa suis.790 functus erat dapibus: poscunt sua tempora somnum; nox erat, et tota lumina nulla domo. surgit et aurata vagina liberat ensem et venit in thalamos, nupta pudica, tuos; utque torum pressit, 'ferrum, Lucretia, mecum est'795 natus ait regis, 'Tarquiniusque loquor.' illa nihil, neque enim vocem viresque loquendi aut aliquid toto pectore mentis habet; sed tremit, ut quondam stabulis deprensa relictis parva sub infesto cum iacet agna lupo.800 quid faciat? pugnet? vincetur femina pugnans. clamet? at in dextra, qui vetet, ensis erat. effugiat? positis urgentur pectora palmis, tum primum externa pectora tacta manu. instat amans hostis precibus pretioque minisque:805 nec prece nec pretio nec movet ille minis. 'nil agis: eripiam' dixit 'per crimina vitam: falsus adulterii testis adulter ero: interimam famulum, cum quo deprensa fereris.' succubuit famae victa puella metu.810 quid, victor, gaudes? haec te victoria perdet. heu quanto regnis nox stetit una tuis! iamque erat orta dies: passis sedet illa capillis, ut solet ad nati mater itura rogum, grandaevumque patrem fido cum coniuge castris815 evocat: et posita venit uterque mora. utque vident habitum, quae luctus causa, requirunt, cui paret exsequias, quoque sit icta malo. illa diu reticet pudibundaque celat amictu ora: fluunt lacrimae more perennis aquae.820 hinc pater, hinc coniunx lacrimas solantur et orant indicet et caeco flentque paventque metu. ter conata loqui ter destitit, ausaque quarto non oculos ideo sustulit illa suos. 'hoc quoque Tarquinio debebimus? eloquar' inquit,825 'eloquar infelix dedecus ipsa meum?' quaeque potest, narrat; restabant ultima: flevit, et matronales erubuere genae. dant veniam facto genitor coniunxque coactae: 'quam' dixit 'veniam vos datis, ipsa nego.'830 nec mora, celato fixit sua pectora ferro, et cadit in patrios sanguinulenta pedes. tum quoque iam moriens ne non procumbat honeste respicit: haec etiam cura cadentis erat. ecce super corpus, communia damna gementes,835 obliti decoris virque paterque iacent. Brutus adest, tandemque animo sua nomina fallit, fixaque semanimi corpore tela rapit, stillantemque tenens generoso sanguine cultrum edidit impavidos ore minante sonos:840 'per tibi ego hunc iuro fortem castumque cruorem, perque tuos manes, qui mihi numen erunt, Tarquinium profuga poenas cum stirpe daturum. iam satis est virtus dissimulata diu.' illa iacens ad verba oculos sine lumine movit,845 visaque concussa dicta probare coma. fertur in exsequias animi matrona virilis et secum lacrimas invidiamque trahit. volnus inane patet: Brutus clamore Quirites concitat et regis facta nefanda refert.850 Tarquinius cum prole fugit: capit annua consul iura: dies regnis illa suprema fuit. Fallimur, an veris praenuntia venit hirundo, nec metuit ne qua versa recurrat hiems? saepe tamen, Procne, nimium properasse quereris,855 virque tuo Tereus frigore laetus erit.
(25. H C) (26. A EN) 27. B EQVIR : NP (28. C C)856a
Iamque duae restant noctes de mense secundo, Marsque citos iunctis curribus urget equos; ex vero positum permansit Equirria nomen, quae deus in campo prospicit ipse suo.860 iure venis, Gradive: locum tua tempora poscunt, signatusque tuo nomine mensis adest. venimus in portum libro cum mense peracto. naviget hinc alia iam mihi linter aqua.