C. PLINII

EPISTULARUM

libri duo

LIBER PRIMVS

SEPTICIO CLARO SVO S.

Frequenter hortatus es ut epistulas, si quas paulo curatius scripsissem, colligerem publicaremque.

Collegi non seruato temporis ordine (neque enim historiam componebam), sed ut quaeque in manus uenerat.

Superest ut nec te consilii nec me paeniteat obsequii.

Ita enim fiet, ut eas quae adhuc neglectae iacent requiram et si quas addidero non supprimam.

Vale.

Quia tardiorem aduentum tuum prospicio, librum quem prioribus epistulis promiseram exhibeo. Hunc rogo ex consuetudine tua et legas et emendes, eo magis quod nihil ante peraeque eodem zh/l% scripsisse uideor.

Temptaui enim imitari Demosthenen semper tuum, Caluum nuper meum, dumtaxat figuris orationis;

nam uim tantorum uirorum, 'pauci quos aequus...' adsequi possunt.

Nec materia ipsa huic (uereor ne improbe dicam) aemulationi repugnauit:

erat enim prope tota in contentione dicendi, quod me longae desidiae indormientem excitauit, si modo is sum ego qui excitari possim.

Non tamen omnino Marci nostri lhku/qouj fugimus, quotiens paulum itinere decedere non intempestiuis amoenitatibus admonebamur:

acres enim esse non tristes uolebamus.

Nec est quod putes me sub hac exceptione ueniam postulare.

Nam quo magis intendam limam tuam, confitebor et ipsum me et contubernales ab editione non abhorrere, si modo tu fortasse errori nostro album calculum adieceris.

Est enim plane aliquid edendum-- atque utinam hoc potissimum quod paratum est! audis desidiae uotum-- edendum autem ex pluribus causis, maxime quod libelli quos emisimus dicuntur in manibus esse, quamuis iam gratiam nouitatis exuerint;

nisi tamen auribus nostris bibliopolae blandiuntur.

Sed sane blandiantur, dum per hoc mendacium nobis studia nostra commendent.

Vale.

Quid agit Comum, tuae meaeque deliciae?

quid suburbanum amoenissimum, quid illa porticus uerna semper, quid platanon opacissimus, quid euripus uiridis et gemmeus, quid subiectus et seruiens lacus, quid illa mollis et tamen solida gestatio, quid balineum illud quod plurimus sol implet et circumit, quid triclinia illa popularia illa paucorum, quid cubicula diurna nocturna?

Possident te et per uices partiuntur?

an, ut solebas, intentione rei familiaris obeundae crebris excursionibus auocaris?

Si possident, felix beatusque es;

si minus, 'unus ex multis'.

Quin tu (tempus enim) humiles et sordidas curas aliis mandas, et ipse te in alto isto pinguique secessu studiis adseris?

Hoc sit negotium tuum hoc otium;

hic labor haec quies;

in his uigilia, in his etiam somnus reponatur.

Effinge aliquid et excude, quod sit perpetuo tuum.

Nam reliqua rerum tuarum post te alium atque alium dominum sortientur, hoc numquam tuum desinet esse si semel coeperit.

Scio quem animum, quod horter ingenium;

tu modo enitere ut tibi ipse sis tanti, quanti uideberis aliis si tibi fueris.

Vale.

Quantum copiarum in Ocriculano, in Narniensi, in Carsulano, in Perusino tuo, in Narniensi uero etiam balineum!

Ex epistulis meis, nam iam tuis opus non est: una illa breuis et uetus sufficit.

Non mehercule tam mea sunt quae mea sunt, quam quae tua;

hoc tamen differunt, quod sollicitius et intentius tui me quam mei excipiunt.

Idem fortasse eueniet tibi, si quando in nostra deuerteris.

Quod uelim facias, primum ut perinde nostris rebus ac nos tuis perfruaris, deinde ut mei expergiscantur aliquando, qui me secure ac prope neglegenter exspectant.

Nam mitium dominorum apud seruos ipsâ consuetudine metus exolescit;

nouitatibus excitantur, probarique dominis per alios magis quam per ipsos laborant.

Vale.

Vidistine quemquam M.~Regulo timidiorem humiliorem post Domitiani mortem?

sub quo non minora flagitia commiserat quam sub Nerone sed tectiora.

Coepit uereri ne sibi irascerer, nec fallebatur:

irascebar.

Rustici Aruleni periculum fouerat, exsultauerat morte;

adeo ut librum recitaret publicaretque, in quo Rusticum insectatur atque etiam 'Stoicorum simiam' adpellat, adicit 'Vitelliana cicatrice stigmosum' (agnoscis eloquentiam Reguli), lacerat Herennium Senecionem tam intemperanter quidem, ut dixerit ei Mettius Carus 'Quid tibi cum meis mortuis?

Numquid ego Crasso aut Camerino molestus sum?'

quos ille sub Nerone accusauerat.

Haec me Regulus dolenter tulisse credebat, ideoque etiam cum recitaret librum non adhibuerat.

Praeterea reminiscebatur, quam capitaliter ipsum me apud centumuiros lacessisset.

Aderam Arrionillae Timonis uxori, rogatu Aruleni Rustici; Regulus contra.

Nitebamur nos in parte causae sententia Metti Modesti optimi uiri:

is tunc in exsilio erat, a Domitiano relegatus.

Ecce tibi Regulus 'Quaero,' inquit, 'Secunde, quid de Modesto sentias.'

Vides quod periculum, si respondissem 'bene'; quod flagitium si 'male'. Non possum dicere aliud tunc mihi quam deos adfuisse. 'Respondebo' inquam 'si de hoc centumuiri iudicaturi sunt.'

Rursus ille:

'Quaero, quid de Modesto sentias.'

Iterum ego:

'Solebant testes in reos, non in damnatos interrogari.'

Tertio ille:

'Non iam quid de Modesto, sed quid de pietate Modesti sentias quaero.'

'Quaeris' inquam 'quid sentiam;

at ego ne interrogare quidem fas puto, de quo pronuntiatum est.'

Conticuit;

me laus et gratulatio secuta est, quod nec famam meam aliquo responso utili fortasse, inhonesto tamen laeseram, nec me laqueis tam insidiosae interrogationis inuolueram.

Nunc ergo conscientiâ exterritus adprehendit Caecilium Celerem, mox Fabium Iustum;

rogat ut me sibi reconcilient.

Nec contentus peruenit ad Spurinnam;

huic suppliciter, ut est cum timet abiectissimus:

'Rogo mane uideas Plinium domi, sed plane mane (neque enim ferre diutius sollicitudinem possum), et quoquo modo efficias, ne mihi irascatur.'

Euigilaueram;

nuntius a Spurinna:

'Venio ad te.'

'Immo ego ad te.'

Coimus in porticum Liuiae, cum alter ad alterum tenderemus.

Exponit Reguli mandata, addit preces suas, ut decebat optimum uirum pro dissimillimo, parce.

Cui ego:

'Dispicies ipse quid renuntiandum Regulo putes.

Te decipi a me non oportet.

Exspecto Mauricum' (nondum ab exsilio uenerat):

'ideo nihil alterutram in partem respondere tibi possum, facturus quidquid ille decreuerit;

illum enim esse huius consilii ducem, me comitem decet.'

Paucos post dies ipse me Regulus conuenit in praetoris officio;

illuc persecutus secretum petit;

ait timere se ne animo meo penitus haereret, quod in centumuirali iudicio aliquando dixisset, cum responderet mihi et Satrio Rufo:

'Satrius Rufus, cui non est cum Cicerone aemulatio et qui contentus est eloquentiâ saeculi nostri'.

Respondi nunc me intellegere maligne dictum quia ipse confiteretur, ceterum potuisse honorificum existimari.

'Est enim' inquam 'mihi cum Cicerone aemulatio, nec sum contentus eloquentiâ saeculi nostri; nam stultissimum credo ad imitandum non optima quaeque proponere.

Sed tu qui huius iudicii meministi, cur illius oblitus es, in quo me interrogasti, quid de Metti Modesti pietate sentirem?'

Expalluit notabiliter, quamuis palleat semper, et haesitabundus:

'Interrogaui non ut tibi nocerem, sed ut Modesto.'

Vide hominis crudelitatem, qui se non dissimulet exsuli nocere uoluisse.

Subiunxit egregiam causam:

'Scripsit' inquit 'in epistula quadam, quae apud Domitianum recitata est:

"Regulus, omnium bipedum nequissimus"';

quod quidem Modestus uerissime scripserat.

Hic fere nobis sermonis terminus;

neque enim uolui progredi longius, ut mihi omnia libera seruarem dum Mauricus uenit.

Nec me praeterit esse Regulum duskaqai/reton;

est enim locuples, factiosus, curatur a multis, timetur a pluribus, quod plerumque fortius amore est.

Potest tamen fieri ut haec concussa labantur;

nam gratia malorum tam infida est quam ipsi.

Verum, ut idem saepius dicam, exspecto Mauricum.

Vir est grauis prudens, multis experimentis eruditus, et qui futura possit ex praeteritis prouidere.

Mihi et temptandi aliquid et quiescendi illo auctore ratio constabit.

Haec tibi scripsi, quia aequum erat te pro amore mutuo non solum omnia mea facta dictaque, uerum etiam consilia cognoscere.

Vale.

Ridebis, et licet rideas.

Ego, ille quem nosti, apros tres et quidem pulcherrimos cepi.

'Ipse?' inquis.

Ipse;

non tamen ut omnino ab inertia mea et quiete discederem.

Ad retia sedebam;

erat in proximo non uenabulum aut lancea, sed stilus et pugillares;

meditabar aliquid enotabamque, ut si manus uacuas, plenas tamen ceras reportarem.

Non est quod contemnas hoc studendi genus;

mirum est ut animus agitatione motuque corporis excitetur;

iam undique siluae et solitudo ipsumque illud silentium quod uenationi datur, magna cogitationis incitamenta sunt.

Proinde cum uenabere, licebit auctore me ut panarium et lagunculam sic etiam pugillares feras:

experieris non Dianam magis montibus quam Mineruam inerrare.

Vale.

Vide in quo me fastigio collocaris, cum mihi idem potestatis idemque regni dederis quod Homerus Ioui Optimo Maximo:

tw= d' e(/teron me\n e)/dwke path/r, e(/teron d' a)ne/neusen.

Nam ego quoque simili nutu ac renutu respondere uoto tuo possum.

Etenim, sicut fas est mihi, praesertim te exigente, excusare Baeticis contra unum hominem aduocationem, ita nec fidei nostrae nec constantiae quam diligis conuenit, adesse contra prouinciam quam tot officiis, tot laboribus, tot etiam periculis meis aliquando deuinxerim.

Tenebo ergo hoc temperamentum, ut ex duobus, quorum alterutrum petis, eligam id potius, in quo non solum studio tuo uerum etiam iudicio satisfaciam.

Neque enim tantopere mihi considerandum est, quid uir optimus in praesentia uelis, quam quid semper sis probaturus.

Me circa idus Octobris spero Romae futurum, eademque haec praesentem quoque tua meaque fide Gallo confirmaturum;

cui tamen iam nunc licet spondeas de animo meo h)= kai\ kuane/hsin e)p' o)fru/si neu=se.

Cur enim non usquequaque Homericis uersibus agam tecum?

quatenus tu me tuis agere non pateris, quorum tanta cupiditate ardeo, ut uidear mihi hac sola mercede posse corrumpi, ut uel contra Baeticos adsim.

Paene praeterii, quod minime praetereundum fuit, accepisse me careotas optimas, quae nunc cum ficis et boletis certandum habent.

Vale.

Peropportune mihi redditae sunt litterae tuae quibus flagitabas, ut tibi aliquid ex scriptis meis mitterem, cum ego id ipsum destinassem.

Addidisti ergo calcaria sponte currenti, pariterque et tibi ueniam recusandi laboris et mihi exigendi uerecundiam sustulisti.

Nam nec me timide uti decet eo quod oblatum est, nec te grauari quod depoposcisti.

Non est tamen quod ab homine desidioso aliquid noui operis exspectes.

Petiturus sum enim ut rursus uaces sermoni quem apud municipes meos habui bibliothecam dedicaturus.

Memini quidem te iam quaedam adnotasse, sed generaliter;

ideo nunc rogo ut non tantum uniuersitati eius attendas, uerum etiam particulas qua soles limâ persequaris. Erit enim et post emendationem liberum nobis uel publicare uel continere.

Quin immo fortasse hanc ipsam cunctationem nostram in alterutram sententiam emendationis ratio deducet, quae aut indignum editione dum saepius retractat inueniet, aut dignum dum id ipsum experitur efficiet.

Quamquam huius cunctationis meae causae non tam in scriptis quam in ipso materiae genere consistunt:

est enim paulo quasi gloriosius et elatius.

Onerabit hoc modestiam nostram, etiamsi stilus ipse pressus demissusque fuerit, propterea quod cogimur cum de munificentia parentum nostrorum tum de nostra disputare.

Anceps hic et lubricus locus est, etiam cum illi necessitas lenocinatur.

Etenim si alienae quoque laudes parum aequis auribus accipi solent, quam difficile est obtinere, ne molesta uideatur oratio de se aut de suis disserentis!

Nam cum ipsi honestati tum aliquanto magis gloriae eius praedicationique inuidemus, atque ea demum recte facta minus detorquemus et carpimus, quae in obscuritate et silentio reponuntur.

Qua ex causa saepe ipse mecum, nobisne tantum, quidquid est istud, composuisse an et aliis debeamus.

Ut nobis, admonet illud, quod pleraque quae sunt agendae rei necessaria, eadem peracta nec utilitatem parem nec gratiam retinent.

Ac, ne longius exempla repetamus, quid utilius fuit quam munificentiae rationem etiam stilo prosequi?

Per hoc enim adsequebamur, primum ut honestis cogitationibus immoraremur, deinde ut pulchritudinem illarum longiore tractatu peruideremus, postremo ut subitae largitionis comitem paenitentiam caueremus.

Nascebatur ex his exercitatio quaedam contemnendae pecuniae.

Nam cum omnes homines ad custodiam eius natura restrinxerit, nos contra multum ac diu pensitatus amor liberalitatis communibus auaritiae uinculis eximebat, tantoque laudabilior munificentia nostra fore uidebatur, quod ad illam non impetu quodam, sed consilio trahebamur.

Accedebat his causis, quod non ludos aut gladiatores sed annuos sumptus in alimenta ingenuorum pollicebamur.

Oculorum porro et aurium uoluptates adeo non egent commendatione, ut non tam incitari debeant oratione quam reprimi;

ut uero aliquis libenter educationis taedium laboremque suscipiat, non praemiis modo uerum etiam exquisitis adhortationibus impetrandum est.

Nam si medici salubres sed uoluptate carentes cibos blandioribus adloquiis prosequuntur, quanto magis decuit publice consulentem utilissimum munus, sed non perinde populare, comitate orationis inducere?

praesertim cum enitendum haberemus, ut quod parentibus dabatur et orbis probaretur, honoremque paucorum ceteri patienter et exspectarent et mererentur.

Sed ut tunc communibus magis commodis quam priuatae iactantiae studebamus, cum intentionem effectumque muneris nostri uellemus intellegi, ita nunc in ratione edendi ueremur, ne forte non aliorum utilitatibus sed propriae laudi seruisse uideamur.

Praeterea meminimus quanto maiore animo honestatis fructus in conscientia quam in fama reponatur.

Sequi enim gloria, non adpeti debet, nec, si casu aliquo non sequatur, idcirco quod gloriam meruit minus pulchrum est.

Ii uero, qui benefacta sua uerbis adornant, non ideo praedicare quia fecerint, sed ut praedicarent fecisse creduntur.

Sic quod magnificum referente alio fuisset, ipso qui gesserat recensente uanescit;

homines enim cum rem destruere non possunt, iactationem eius incessunt.

Ita si silenda feceris, factum ipsum, si laudanda non sileas, ipse culparis.

Me uero peculiaris quaedam impedit ratio.

Etenim hunc ipsum sermonem non apud populum, sed apud decuriones habui, nec in propatulo sed in curia.

Vereor ergo ut sit satis congruens, cum in dicendo adsentationem uulgi adclamationemque defugerim, nunc eadem illa editione sectari, cumque plebem ipsam, cui consulebatur, limine curiae parietibusque discreuerim, ne quam in speciem ambitionis inciderem, nunc eos etiam, ad quos ex munere nostro nihil pertinet praeter exemplum, uelut obuia ostentatione conquirere.

Habes cunctationis meae causas;

obsequar tamen consilio tuo, cuius mihi auctoritas pro ratione sufficiet.

Vale.

Mirum est quam singulis diebus in urbe ratio aut constet aut constare uideatur, pluribus iunctisque non constet.

Nam si quem interroges 'Hodie quid egisti?', respondeat:

'Officio togae uirilis interfui, sponsalia aut nuptias frequentaui, ille me ad signandum testamentum, ille in aduocationem, ille in consilium rogauit.'

Haec quo die feceris, necessaria, eadem, si cotidie fecisse te reputes, inania uidentur, multo magis cum secesseris.

Tunc enim subit recordatio:

'Quot dies quam frigidis rebus absumpsi!' Quod euenit mihi, postquam in Laurentino meo aut lego aliquid aut scribo aut etiam corpori uaco, cuius fulturis animus sustinetur.

Nihil audio quod audisse, nihil dico quod dixisse paeniteat;

nemo apud me quemquam sinistris sermonibus carpit, neminem ipse reprehendo, nisi tamen me cum parum commode scribo;

nulla spe, nullo timore sollicitor, nullis rumoribus inquietor:

mecum tantum et cum libellis loquor.

O rectam sinceramque uitam!

O dulce otium honestumque ac paene omni negotio pulchrius!

O mare, o litus, uerum secretumque mousei=on, quam multa inuenitis, quam multa dictatis!

Proinde tu quoque strepitum istum inanemque discursum et multum ineptos labores, ut primum fuerit occasio, relinque teque studiis uel otio trade.

Satius est enim, ut Atilius noster eruditissime simul et facetissime dixit, otiosum esse quam nihil agere.

Vale.

Si quando urbs nostra liberalibus studiis floruit, nunc maxime floret.

Multa claraque exempla sunt;

sufficeret unum, Euphrates philosophus.

Hunc ego in Syria, cum adulescentulus militarem, penitus et domi inspexi, amarique ab eo laboraui, etsi non erat laborandum.

Est enim obuius et expositus, plenusque humanitate quam praecipit.

Atque utinam sic ipse quam spem tunc ille de me concepit impleuerim, ut ille multum uirtutibus suis addidit!

aut ego nunc illas magis miror quia magis intellego.

Quamquam ne nunc quidem satis intellego;

ut enim de pictore, scalptore, fictore nisi artifex iudicare, ita nisi sapiens non potest perspicere sapientem.

Quantum tamen mihi cernere datur, multa in Euphrate sic eminent et elucent, ut mediocriter quoque doctos aduertant et adficiant.

Disputat subtiliter, grauiter, ornate, frequenter etiam Platonicam illam sublimitatem et latitudinem effingit.

Sermo est copiosus et uarius, dulcis in primis, et qui repugnantes quoque ducat, impellat.

Ad hoc proceritas corporis, decora facies, demissus capillus, ingens et cana barba;

quae licet fortuita et inania putentur, illi tamen plurimum uenerationis adquirunt.

Nullus horror in cultu, nulla tristitia, multum seueritatis;

reuerearis occursum, non reformides.

Vitae sanctitas summa; comitas par:

insectatur uitia non homines, nec castigat errantes sed emendat.

Sequaris monentem attentus et pendens, et persuaderi tibi etiam cum persuaserit cupias.

Iam uero liberi tres, duo mares, quos diligentissime instituit.

Socer Pompeius Iulianus, cum ceterâ uitâ tum uel hoc uno magnus et clarus, quod ipse prouinciae princeps inter altissimas condiciones generum non honoribus principem, sed sapientiâ elegit.

Quamquam quid ego plura de uiro quo mihi frui non licet?

an ut magis angar quod non licet?

Nam distringor officio, ut maximo sic molestissimo:

sedeo pro tribunali, subnoto libellos, conficio tabulas, scribo plurimas sed inlitteratissimas litteras.

Soleo non numquam (nam id ipsum quando contingit!) de his occupationibus apud Euphraten queri.

Ille me consolatur, adfirmat etiam esse hanc philosophiae et quidem pulcherrimam partem, agere negotium publicum, cognoscere, iudicare, promere et exercere iustitiam, quaeque ipsi doceant in usu habere.

Mihi tamen hoc unum non persuadet, satius esse ista facere quam cum illo dies totos audiendo discendoque consumere.

Quo magis te cui uacat hortor, cum in urbem proxime ueneris (uenias autem ob hoc maturius), illi te expoliendum limandumque permittas.

Neque enim ego ut multi inuideo aliis bono quo ipse careo, sed contra:

sensum quendam uoluptatemque percipio, si ea quae mihi denegantur amicis uideo superesse.

Vale.

Olim mihi nullas epistulas mittis.

Nihil est, inquis, quod scribam.

At hoc ipsum scribe, nihil esse quod scribas, uel solum illud unde incipere priores solebant:

'Si uales, bene est;

ego ualeo.'

Hoc mihi sufficit;

est enim maximum.

Ludere me putas?

serio peto.

Fac sciam quid agas, quod sine sollicitudine summa nescire non possum.

Vale.

Iacturam grauissimam feci, si iactura dicenda est tanti uiri amissio.

Decessit Corellius Rufus et quidem sponte, quod dolorem meum exulcerat.

Est enim luctuosissimum genus mortis, quae non ex natura nec fatalis uidetur.

Nam utcumque in illis qui morbo finiuntur, magnum ex ipsa necessitate solacium est;

in iis uero quos accersita mors aufert, hic insanabilis dolor est, quod creduntur potuisse diu uiuere.

Corellium quidem summa ratio, quae sapientibus pro necessitate est, ad hoc consilium compulit, quamquam plurimas uiuendi causas habentem, optimam conscientiam, optimam famam, maximam auctoritatem, praeterea filiam, uxorem, nepotem, sorores, interque tot pignora ueros amicos.

Sed tam longa, tam iniqua ualetudine conflictabatur, ut haec tanta pretia uiuendi mortis rationibus uincerentur.

Tertio et tricensimo anno, ut ipsum audiebam, pedum dolore correptus est.

Patrius hic illi;

nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam ut alia traduntur.

Hunc abstinentiâ, sanctitate, quoad uiridis aetas, uicit et fregit;

nouissime cum senectute ingrauescentem uiribus animi sustinebat, cum quidem incredibiles cruciatus et indignissima tormenta pateretur.

Iam enim dolor non pedibus solis ut prius insidebat, sed omnia membra peruagabatur.

Veni ad eum Domitiani temporibus in suburbano iacentem.

Serui e cubiculo recesserunt

(habebat hoc moris, quotiens intrasset fidelior amicus); quin etiam uxor quamquam omnis secreti capacissima digrediebatur.

Circumtulit oculos et 'Cur' inquit 'me putas hos tantos dolores tam diu sustinere? ut scilicet isti latroni uel uno die supersim.'

Dedisses huic animo par corpus, fecisset quod optabat.

Adfuit tamen deus uoto, cuius ille compos ut iam securus liberque moriturus, multa illa uitae sed minora retinacula abrupit.

Increuerat ualetudo, quam temperantiâ mitigare temptauit;

perseuerantem constantia fugit.

Iam dies alter, tertius, quartus: abstinebat cibo.

Misit ad me uxor eius Hispulla communem amicum
C. Geminium cum tristissimo nuntio, destinasse Corellium mori nec aut suis aut filiae precibus inflecti;

solum superesse me, a quo reuocari posset ad uitam.

Cucurri.

Perueneram in proximum, cum mihi ab eadem Hispulla Iulius Atticus nuntiat nihil iam ne me quidem impetraturum:

tam obstinate magis ac magis induruisse.

Dixerat sane medico admouenti cibum:

ke/krika, quae uox quantum admirationis in animo meo tantum desiderii reliquit.

Cogito quo amico, quo uiro caream.

Impleuit quidem annum septimum et sexagensimum, quae aetas etiam robustissimis satis longa est;

scio.

Euasit perpetuam ualetudinem;

scio.

Decessit superstitibus suis, florente re publica, quae illi omnibus carior erat;

et hoc scio.

Ego tamen tamquam et iuuenis et firmissimi mortem doleo, doleo autem (licet me imbecillum putes) meo nomine.

Amisi enim, amisi uitae meae testem, rectorem, magistrum.

In summâ dicam, quod recenti dolore contubernali meo Caluisio dixi:

'Vereor ne neglegentius uiuam.'

Proinde adhibe solacia mihi, non haec:

'Senex erat, infirmus erat' (haec enim noui), sed noua aliqua, sed magna, quae audierim numquam, legerim numquam.

Nam quae audiui, quae legi sponte succurrunt, sed tanto dolore superantur.

Vale.

Magnum prouentum poetarum annus hic attulit:

toto mense Aprili nullus fere dies, quo non recitaret aliquis.

Iuuat me quod uigent studia, proferunt se ingenia hominum et ostentant, tametsi ad audiendum pigre coitur.

Plerique in stationibus sedent tempusque audiendi fabulis conterunt, ac subinde sibi nuntiari iubent, an iam recitator intrauerit, an dixerit praefationem, an ex magna parte euoluerit librum;

tum demum ac tunc quoque lente cunctanterque ueniunt, nec tamen permanent, sed ante finem recedunt, alii dissimulanter et furtim, alii simpliciter et libere.

At hercule memoriâ parentum Claudium Caesarem ferunt, cum in Palatio spatiaretur audissetque clamorem, causam requisisse, cumque dictum esset recitare Nonianum, subitum recitanti inopinatumque uenisse.

Nunc otiosissimus quisque multo ante rogatus et identidem admonitus aut non uenit aut, si uenit, queritur se diem (quia non perdidit) perdidisse.

Sed tanto magis laudandi probandique sunt, quos a scribendi recitandique studio haec auditorum uel desidia uel superbia non retardat.

Equidem prope nemini defui.

Erant sane plerique amici;

neque enim est fere quisquam, qui studia, ut non simul et nos amet.

His ex causis longius quam destinaueram tempus in urbe consumpsi.

Possum iam repetere secessum et scribere aliquid, quod non recitem, ne uidear, quorum recitationibus adfui, non auditor fuisse sed creditor.

Nam ut in ceteris rebus ita in audiendi officio perit gratia si reposcatur.

Vale.

Petis ut fratris tui filiae prospiciam maritum;

quod merito mihi potissimum iniungis.

Scis enim quanto opere summum illum uirum suspexerim dilexerimque, quibus ille adulescentiam meam exhortationibus fouerit, quibus etiam laudibus ut laudandus uiderer effecerit.

Nihil est quod a te mandari mihi aut maius aut gratius, nihil quod honestius a me suscipi possit, quam ut eligam iuuenem, ex quo nasci nepotes Aruleno Rustico deceat.

Qui quidem diu quaerendus fuisset, nisi paratus et quasi prouisus esset Minicius Acilianus, qui me ut iuuenis iuuenem (est enim minor pauculis annis) familiarissime diligit, reueretur ut senem.

Nam ita formari a me et institui cupit, ut ego a uobis solebam.

Patria est ei Brixia, ex illa nostra Italia quae multum adhuc uerecundiae, frugalitatis, atque etiam rusticitatis antiquae, retinet ac seruat.

Pater Minicius Macrinus, equestris ordinis princeps, quia nihil altius uoluit;

adlectus enim a diuo Vespasiano inter praetorios honestam quietem huic nostrae ambitioni --dicam an dignitati?-- constantissime praetulit.

Habet auiam maternam Serranam Proculam e municipio Patauio.

Nosti loci mores:

Serrana tamen Patauinis quoque seueritatis exemplum est.

Contigit et auunculus ei P.~Acilius grauitate, prudentia, fide prope singulari.

In summa nihil erit in domo tota, quod non tibi tamquam in tua placeat.

Aciliano uero ipsi plurimum uigoris, industriae, quamquam in maxima uerecundia.

Quaesturam, tribunatum, praeturam honestissime percucurrit, ac iam pro se tibi necessitatem ambiendi remisit.

Est illi facies liberalis, multo sanguine, multo rubore suffusa, est ingenua totius corporis pulchritudo et quidam senatorius decor.

Quae ego nequaquam arbitror neglegenda;

debet enim hoc castitati puellarum quasi praemium dari.

Nescio an adiciam esse patri eius amplas facultates.

Nam cum imaginor uos quibus quaerimus generum, silendum de facultatibus puto;

cum publicos mores atque etiam leges ciuitatis intueor, quae uel in primis census hominum spectandos arbitrantur, ne id quidem praetereundum uidetur.

Et sane de posteris et his pluribus cogitanti, hic quoque in condicionibus deligendis ponendus est calculus.

Tu fortasse me putes indulsisse amori meo, supraque ista quam res patitur sustulisse.

At ego fide mea spondeo futurum ut omnia longe ampliora quam a me praedicantur inuenias.

Diligo quidem adulescentem ardentissime sicut meretur;

sed hoc ipsum amantis est, non onerare eum laudibus.

Vale.

Heus tu!

promittis ad cenam, nec uenis?

Dicitur ius:

ad assem impendium reddes, nec id modicum.

Paratae erant lactucae singulae, cochleae ternae, oua bina, halica cum mulso et niue (nam hanc quoque computabis, immo hanc in primis quae perit in ferculo), oliuae, betacei, cucurbitae bulbi, alia mille non minus lauta.

Audisses comoedos uel lectorem uel lyristen uel (quae mea liberalitas) omnes.

At tu apud nescio quem ostrea, uuluas, echinos Gaditanas maluisti.

Dabis poenas, non dico quas.

Dure fecisti:

inuidisti, nescio an tibi, certe mihi, sed tamen et tibi.

Quantum nos lusissemus, risissemus, studuissemus!

Potes adparatius cenare apud multos, nusquam hilarius, simplicius, incautius.

In summa experire, et nisi postea te aliis potius excusaueris, mihi semper excusa.

Vale.

Amabam Pompeium Saturninum (hunc dico nostrum) laudabamque eius ingenium, etiam antequam scirem, quam uarium, quam flexibile, quam multiplex esset;

nunc uero totum me tenet, habet, possidet.

Audiui causas agentem acriter et ardenter, nec minus polite et ornate, siue meditata siue subita proferret.

Adsunt aptae crebraeque sententiae, grauis et decora constructio, sonantia uerba et antiqua.

Omnia haec mire placent cum impetu quodam et flumine peruehuntur, placent si retractentur.

Senties quod ego, cum orationes eius in manus sumpseris, quas facile cuilibet ueterum, quorum est aemulus, comparabis.

Idem tamen in historia magis satisfaciet uel breuitate uel luce uel suauitate uel splendore etiam et sublimitate narrandi.

Nam in contionibus eadem quae in orationibus uis est, pressior tantum et circumscriptior et adductior.

Praeterea facit uersus, quales Catullus meus aut Caluus, re uera quales Catullus aut Caluus.

Quantum illis leporis, dulcedinis, amaritudinis, amoris!

inserit sane, sed datâ operâ, mollibus leuibusque duriusculos quosdam;

et hoc quasi Catullus aut Caluus.

Legit mihi nuper epistulas;

uxoris esse dicebat.

Plautum uel Terentium metro solutum legi credidi.

Quae siue uxoris sunt ut adfirmat, siue ipsius ut negat, pari gloriâ dignus, qui aut illa componat, aut uxorem quam uirginem accepit, tam doctam politamque reddiderit.

Est ergo mecum per diem totum;

eundem antequam scribam, eundem cum scripsi, eundem etiam cum remittor, non tamquam eundem lego.

Quod te quoque ut facias et hortor et moneo;

neque enim debet operibus eius obesse quod uiuit.

An si inter eos quos numquam uidimus floruisset, non solum libros eius uerum etiam imagines conquireremus, eiusdem nunc honor praesentis et gratia quasi satietate languescit?

At hoc prauum malignumque est, non admirari hominem admiratione dignissimum, quia uidere, adloqui, audire, complecti, nec laudare tantum uerum etiam amare contingit.

Vale.

Est adhuc curae hominibus fides et officium, sunt qui defunctorum quoque amicos agant.

Titinius Capito ab imperatore nostro impetrauit, ut sibi liceret statuam L.~Silani in foro ponere.

Pulchrum et magna laude dignum amicitiâ principis in hoc uti, quantumque gratiâ ualeas, aliorum honoribus experiri.

Est omnino Capitoni in usu claros uiros colere;

mirum est qua religione, quo studio imagines Brutorum, Cassiorum, Catonum domi ubi potest habeat.

Idem clarissimi cuiusque uitam egregiis carminibus exornat.

Scias ipsum plurimis uirtutibus abundare, qui alienas sic amat.

Redditus est Silano debitus honor, cuius immortalitati Capito prospexit pariter et suae.

Neque enim magis decorum et insigne est statuam in foro populi Romani habere quam ponere.

Vale.

Scribis te perterritum somnio uereri ne quid aduersi in actione patiaris;

rogas ut dilationem petam, et pauculos dies, certe proximum, excusem.

Difficile est, sed experiar, kai\ ga/r t' o)/nar e)k dio/j e)stin.

Refert tamen, euentura soleas an contraria somniare.

Mihi reputanti somnium meum istud, quod times tu, egregiam actionem portendere uidetur.

Susceperam causam Iuni Pastoris, cum mihi quiescenti uisa est socrus mea aduoluta genibus ne agerem obsecrare;

et eram acturus adulescentulus adhuc, eram in quadruplici iudicio, eram contra potentissimos ciuitatis atque etiam Caesaris amicos, quae singula excutere mentem mihi post tam triste somnium poterant.

Egi tamen logisa/menoj illud ei(=j oi)wno\j a)/ristoj a)mu/nesqai peri\ pa/trhj.

Nam mihi patria, et si quid carius patriâ, fides uidebatur.

Prospere cessit, atque adeo illa actio mihi aures hominum, illa ianuam famae patefecit.

Proinde dispice an tu quoque sub hoc exemplo somnium istud in bonum uertas;

aut si tutius putas illud cautissimi cuiusque praeceptum 'Quod dubites, ne feceris', id ipsum rescribe.

Ego aliquam stropham inueniam agamque causam tuam, ut istam agere tu cum uoles possis.

Est enim sane alia ratio tua, alia mea fuit.

Nam iudicium centumuirale differri nullo modo, istuc aegre quidem sed tamen potest.

Vale.

Municeps tu meus et condiscipulus et ab ineunte aetate contubernalis, pater tuus et matri et auunculo meo, mihi etiam quantum aetatis diuersitas passa est, familiaris:

magnae et graues causae, cur suscipere, augere dignitatem tuam debeam.

Esse autem tibi centum milium censum, satis indicat quod apud nos decurio es.

Igitur ut te non decurione solum uerum etiam equite Romano perfruamur, offero tibi ad implendas equestres facultates trecenta milia nummum.

Te memorem huius muneris amicitiae nostrae diuturnitas spondet:

ego ne illud quidem admoneo, quod admonere deberem, nisi scirem sponte facturum, ut dignitate a me datâ quam modestissime ut a me datâ utare.

Nam sollicitius custodiendus est honor, in quo etiam beneficium amici tuendum est.

Vale.

Frequens mihi disputatio est cum quodam docto homine et perito, cui nihil aeque in causis agendis ut breuitas placet.

Quam ego custodiendam esse confiteor, si causa permittat:

alioqui praeuaricatio est transire dicenda, praeuaricatio etiam cursim et breuiter attingere quae sint inculcanda, infigenda, repetenda.

Nam plerisque longiore tractatu uis quaedam et pondus accedit, utque corpori ferrum, sic oratio animo non ictu magis quam morâ imprimitur.

Hic ille mecum auctoritatibus agit ac mihi ex Graecis orationes Lysiae ostentat, ex nostris Gracchorum Catonisque, quorum sane plurimae sunt circumcisae et breues:

ego Lysiae Demosthenen, Aeschinen, Hyperiden multosque praeterea, Gracchis et Catoni Pollionem, Caesarem, Caelium, in primis M.~Tullium oppono, cuius oratio optima fertur esse quae maxima.

Et hercule ut aliae bonae res ita bonus, liber, melior est quisque quo maior.

Vides ut statuas, signa, picturas, hominum denique multorumque animalium formas, arborum etiam, si modo sint decorae, nihil magis quam amplitudo commendet.

Idem orationibus euenit;

quin etiam uoluminibus ipsis auctoritatem quandam et pulchritudinem adicit magnitudo.

Haec ille multaque alia, quae a me in eandem sententiam solent dici, ut est in disputando incomprehensibilis et lubricus, ita eludit ut contendat hos ipsos, quorum orationibus nitar, pauciora dixisse quam ediderint.

Ego contra puto.

Testes sunt multae multorum orationes et Ciceronis pro Murena pro Vareno, in quibus breuis et nuda quasi subscriptio quorundam criminum solis titulis indicatur.

Ex his adparet illum permulta dixisse, cum ederet omisisse.

Idem pro Cluentio ait se totam causam uetere instituto solum perorasse, et pro
C. Cornelio quadriduo egisse, ne dubitare possimus, quae per plures dies (ut necesse erat) latius dixerit, postea recisa ac repurgata in unum librum grandem quidem unum tamen coartasse.

At aliud est actio bona, aliud oratio.

Scio nonnullis ita uideri, sed ego (forsitan fallar) persuasum habeo posse fieri ut sit actio bona quae non sit bona oratio, non posse non bonam actionem esse quae sit bona oratio.

Est enim oratio actionis exemplar et quasi a)rxe/tupon.

Ideo in optima quaque mille figuras extemporales inuenimus, in iis etiam quas tantum editas scimus, ut in Verrem:

'artificem quem? quemnam? recte admones; Polyclitum esse dicebant.'

Sequitur ergo ut actio sit absolutissima, quae maxime orationis similitudinem expresserit, si modo iustum et debitum tempus accipiat;

quod si negetur, nulla oratoris maxima iudicis culpa est.

Adsunt huic opinioni meae leges, quae longissima tempora largiuntur nec breuitatem dicentibus sed copiam (hoc est diligentiam) suadent;

quam praestare nisi in angustissimis causis non potest breuitas.

Adiciam quod me docuit usus, magister egregius.

Frequenter egi, frequenter iudicaui, frequenter in consilio fui:

aliud alios mouet, ac plerumque paruae res maximas trahunt.

Varia sunt hominum iudicia, uariae uoluntates.

Inde qui eandem causam simul audierunt, saepe diuersum, interdum idem sed ex diuersis animi motibus sentiunt.

Praeterea suae quisque inuentioni fauet, et quasi fortissimum amplectitur, cum ab alio dictum est quod ipse praeuidit.

Omnibus ergo dandum est aliquid quod teneant, quod agnoscant.

Dixit aliquando mihi Regulus, cum simul adessemus:

'Tu omnia quae sunt in causa putas exsequenda;

ego iugulum statim uideo, hunc premo.'

Premit sane quod elegit, sed in eligendo frequenter errat.

Respondi posse fieri, ut genu esset aut talus, ubi ille iugulum putaret.

At ego, inquam, qui iugulum perspicere non possum, omnia pertempto, omnia experior, pa/nta denique li/qon kinw=;

utque in cultura agri non uineas tantum, uerum etiam arbusta, nec arbusta tantum uerum etiam campos curo et exerceo, utque in ipsis campis non far, aut siliginem solam, sed hordeum, fabam, ceteraque legumina sero, sic in actione plura quasi semina latius spargo, ut quae prouenerint colligam.

Neque enim minus imperspicua, incerta, fallacia sunt iudicum ingenia quam tempestatum terrarumque.

Nec me praeterit summum oratorem Periclen sic a comico Eupolide laudari:

pro\j de/ g' au)tou= tw= ta/xei peiqw/ tij e)peka/qhto toi=si xei/lesin. ou(/twj e)kh/lei, kai\ mo/noj tw=n r(hto/rwn to\ ke/ntron e)gkate/leipe toi=j a)krowme/noij.

Verum huic ipsi Pericli nec illa peiqw\ nec illud e)kh/lei breuitate uel uelocitate uel utrâque (differunt enim) sine facultate summa contigisset.

Nam delectare, persuadere copiam dicendi spatiumque desiderat, relinquere uero aculeum in audientium animis is demum potest qui non pungit sed infigit.

Adde quae de eodem Pericle comicus alter:

h)/strapt', e)bro/nta, suneku/ka th\n *(ella/da.

Non enim amputata oratio et abscisa, sed lata et magnifica et excelsa tonat, fulgurat, omnia denique perturbat ac miscet.

'Optimus tamen modus est': quis negat?

sed non minus non seruat modum qui infra rem quam qui supra, qui adstrictius quam qui effusius dicit.

Itaque audis frequenter ut illud:

'immodice et redundanter', ita hoc:

'ieiune et infirme'.

Alius excessisse materiam, alius dicitur non implesse.

Aeque uterque, sed ille imbecillitate, hic uiribus peccat;

quod certe etsi non limatioris, maioris tamen ingeni uitium est.

Nec uero cum haec dico illum Homericum a)metroeph= probo, sed hunc:

kai\ e)/pea nifa/dessin e)oiko/ta xeimeri/hsin, non quia non et ille mihi ualdissime placeat:

pau=ra me/n, a)lla\ ma/la lige/wj:

si tamen detur electio, illam orationem similem niuibus hibernis, id est crebram et adsiduam sed et largam, postremo diuinam et caelestem uolo.

'At est gratior multis actio breuis.'

Est, sed inertibus quorum delicias desidiamque quasi iudicium respicere ridiculum est.

Nam si hos in consilio habeas, non solum satius breuiter dicere, sed omnino non dicere.

Haec est adhuc sententia mea, quam mutabo si dissenseris tu;

sed plane cur dissentias explices rogo.

Quamuis enim cedere auctoritati tuae debeam, rectius tamen arbitror in tanta re ratione quam auctoritate superari.

Proinde, si non errare uideor, id ipsum quam uoles breui epistulâ, sed tamen scribe (confirmabis enim iudicium meum);

si erraro, longissimam para.

Num corrupi te, qui tibi si mihi accederes breuis epistulae necessitatem, si dissentires, longissimae imposui?

Vale.

Ut animi tui iudicio sic oculorum plurimum tribuo, non quia multum (ne tibi placeas) sed quia tantum quantum ego sapis;

quamquam hoc quoque multum est.

Omissis iocis credo decentes esse seruos, qui sunt empti mihi ex consilio tuo.

Superest ut frugi sint, quod de uenalibus melius auribus quam oculis iudicatur.

Vale.

Diu iam in urbe haereo et quidem attonitus.

Perturbat me longa et pertinax ualetudo Titi Aristonis, quem singulariter et miror et diligo.

Nihil est enim illo grauius, sanctius, doctius, ut mihi non unus homo sed litterae ipsae omnesque bonae artes in uno homine summum periculum adire uideantur.

Quam peritus ille et priuati iuris et publici!

quantum rerum, quantum exemplorum, quantum antiquitatis tenet!

Nihil est quod discere uelis quod ille docere non possit;

mihi certe quotiens aliquid abditum quaero, ille thesaurus est.

Iam quanta sermonibus eius fides, quanta auctoritas, quam pressa et decora cunctatio!

quid est quod non statim sciat?

Et tamen plerumque haesitat, dubitat, diuersitate rationum, quas acri magnoque iudicio ab origine causisque primis repetit, discernit, expendit.

Ad hoc quam parcus in uictu, quam modicus in cultu!

Soleo ipsum cubiculum illius ipsumque lectum ut imaginem quandam priscae frugalitatis adspicere.

Ornat haec magnitudo animi, quae nihil ad ostentationem, omnia ad conscientiam refert recteque facti non ex populi sermone mercedem, sed ex facto petit.

In summa non facile quemquam ex istis qui sapientiae studium habitu corporis praeferunt, huic uiro comparabis.

Non quidem gymnasia sectatur aut porticus, nec disputationibus longis aliorum otium suumque delectat, sed in toga negotiisque uersatur, multos aduocatione, plures consilio iuuat.

Nemini tamen istorum castitate, pietate, iustitia, fortitudine etiam primo loco cesserit.

Mirareris si interesses, quâ patientiâ hanc ipsam ualetudinem toleret, ut dolori resistat, ut sitim differat, ut incredibilem febrium ardorem immotus opertusque transmittat.

Nuper me paucosque mecum, quos maxime diligit, aduocauit rogauitque, ut medicos consuleremus de summa ualetudinis, ut si esset insuperabilis sponte exiret e uita;

si tantum difficilis et longa, resisteret maneretque:

dandum enim precibus uxoris, dandum filiae lacrimis, dandum etiam nobis amicis, ne spes nostras, si modo non essent inanes, uoluntariâ morte desereret. Id ego arduum in primis et praecipua laude dignum puto.

Nam impetu quodam et instinctu procurrere ad mortem commune cum multis, deliberare uero et causas eius expendere, utque suaserit ratio, uitae mortisque consilium uel suscipere uel ponere ingentis est animi.

Et medici quidem secunda nobis pollicentur:

superest ut promissis deus adnuat tandemque me hac sollicitudine exsoluat;

quâ liberatus Laurentinum meum, hoc est libellos et pugillares, studiosumque otium repetam.

Nunc enim nihil legere, nihil scribere aut adsidenti uacat aut anxio libet.

Habes quid timeam, quid optem, quid etiam in posterum destinem:

tu quid egeris, quid agas, quid uelis agere inuicem nobis, sed laetioribus epistulis scribe.

Erit confusioni meae non mediocre solacium, si tu nihil quereris.

Vale.

Consulis an existimem te in tribunatu causas agere debere.

Plurimum refert, quid esse tribunatum putes, inanem umbram et sine honore nomen an potestatem sacrosanctam, et quam in ordinem cogi ut a nullo ita ne a se quidem deceat.

Ipse cum tribunus essem, errauerim fortasse qui me esse aliquid putaui, sed tamquam essem abstinui causis agendis:

primum quod deforme arbitrabar, cui adsurgere cui loco cedere omnes oporteret, hunc omnibus sedentibus stare, et qui iubere posset tacere quemcumque, huic silentium clepsydrâ indici, et quem interfari nefas esset, hunc etiam conuicia audire et si inulta pateretur inertem, si ulcisceretur insolentem uideri.

Erat hic quoque aestus ante oculos, si forte me adpellasset uel ille cui adessem, uel ille quem contra, intercederem et auxilium ferrem an quiescerem sileremque, et quasi eiurato magistratu priuatum ipse me facerem.

His rationibus motus malui me tribunum omnibus exhibere quam paucis aduocatum.

Sed tu (iterum dicam) plurimum interest quid esse tribunatum putes, quam personam tibi imponas;

quae sapienti uiro ita aptanda est ut perferatur.

Vale.

Tranquillus contubernalis meus uult emere agellum, quem uenditare amicus tuus dicitur.

Rogo cures, quanti aequum est emat;

ita enim delectabit emisse.

Nam mala emptio semper ingrata, eo maxime quod exprobrare stultitiam domino uidetur.

In hoc autem agello, si modo adriserit pretium, Tranquilli mei stomachum multa sollicitant, uicinitas urbis, opportunitas uiae, mediocritas uillae, modus ruris, qui auocet magis quam distringat.

Scholasticis porro dominis, ut hic est, sufficit abunde tantum soli, ut releuare caput, reficere oculos, reptare per limitem unamque semitam terere omnesque uiteculas suas nosse et numerare arbusculas possint.

Haec tibi exposui, quo magis scires, quantum esset ille mihi, ego tibi, debiturus, si praediolum istud, quod commendatur his dotibus, tam salubriter emerit ut paenitentiae locum non relinquat.

Vale.

Frequenter hortatus es ut epistulas, si quas paulo curatius scripsissem, colligerem publicaremque.

Collegi non seruato temporis ordine (neque enim historiam componebam), sed ut quaeque in manus uenerat.

Superest ut nec te consilii nec me paeniteat obsequii.

Ita enim fiet, ut eas quae adhuc neglectae iacent requiram et si quas addidero non supprimam.

Vale.

Quia tardiorem aduentum tuum prospicio, librum quem prioribus epistulis promiseram exhibeo. Hunc rogo ex consuetudine tua et legas et emendes, eo magis quod nihil ante peraeque eodem zh/l% scripsisse uideor.

Temptaui enim imitari Demosthenen semper tuum, Caluum nuper meum, dumtaxat figuris orationis;

nam uim tantorum uirorum, 'pauci quos aequus...' adsequi possunt.

Nec materia ipsa huic (uereor ne improbe dicam) aemulationi repugnauit:

erat enim prope tota in contentione dicendi, quod me longae desidiae indormientem excitauit, si modo is sum ego qui excitari possim.

Non tamen omnino Marci nostri lhku/qouj fugimus, quotiens paulum itinere decedere non intempestiuis amoenitatibus admonebamur:

acres enim esse non tristes uolebamus.

Nec est quod putes me sub hac exceptione ueniam postulare.

Nam quo magis intendam limam tuam, confitebor et ipsum me et contubernales ab editione non abhorrere, si modo tu fortasse errori nostro album calculum adieceris.

Est enim plane aliquid edendum-- atque utinam hoc potissimum quod paratum est! audis desidiae uotum-- edendum autem ex pluribus causis, maxime quod libelli quos emisimus dicuntur in manibus esse, quamuis iam gratiam nouitatis exuerint;

nisi tamen auribus nostris bibliopolae blandiuntur.

Sed sane blandiantur, dum per hoc mendacium nobis studia nostra commendent.

Vale.

Quid agit Comum, tuae meaeque deliciae?

quid suburbanum amoenissimum, quid illa porticus uerna semper, quid platanon opacissimus, quid euripus uiridis et gemmeus, quid subiectus et seruiens lacus, quid illa mollis et tamen solida gestatio, quid balineum illud quod plurimus sol implet et circumit, quid triclinia illa popularia illa paucorum, quid cubicula diurna nocturna?

Possident te et per uices partiuntur?

an, ut solebas, intentione rei familiaris obeundae crebris excursionibus auocaris?

Si possident, felix beatusque es;

si minus, 'unus ex multis'.

Quin tu (tempus enim) humiles et sordidas curas aliis mandas, et ipse te in alto isto pinguique secessu studiis adseris?

Hoc sit negotium tuum hoc otium;

hic labor haec quies;

in his uigilia, in his etiam somnus reponatur.

Effinge aliquid et excude, quod sit perpetuo tuum.

Nam reliqua rerum tuarum post te alium atque alium dominum sortientur, hoc numquam tuum desinet esse si semel coeperit.

Scio quem animum, quod horter ingenium;

tu modo enitere ut tibi ipse sis tanti, quanti uideberis aliis si tibi fueris.

Vale.

Quantum copiarum in Ocriculano, in Narniensi, in Carsulano, in Perusino tuo, in Narniensi uero etiam balineum!

Ex epistulis meis, nam iam tuis opus non est: una illa breuis et uetus sufficit.

Non mehercule tam mea sunt quae mea sunt, quam quae tua;

hoc tamen differunt, quod sollicitius et intentius tui me quam mei excipiunt.

Idem fortasse eueniet tibi, si quando in nostra deuerteris.

Quod uelim facias, primum ut perinde nostris rebus ac nos tuis perfruaris, deinde ut mei expergiscantur aliquando, qui me secure ac prope neglegenter exspectant.

Nam mitium dominorum apud seruos ipsâ consuetudine metus exolescit;

nouitatibus excitantur, probarique dominis per alios magis quam per ipsos laborant.

Vale.

Vidistine quemquam M.~Regulo timidiorem humiliorem post Domitiani mortem?

sub quo non minora flagitia commiserat quam sub Nerone sed tectiora.

Coepit uereri ne sibi irascerer, nec fallebatur:

irascebar.

Rustici Aruleni periculum fouerat, exsultauerat morte;

adeo ut librum recitaret publicaretque, in quo Rusticum insectatur atque etiam 'Stoicorum simiam' adpellat, adicit 'Vitelliana cicatrice stigmosum' (agnoscis eloquentiam Reguli), lacerat Herennium Senecionem tam intemperanter quidem, ut dixerit ei Mettius Carus 'Quid tibi cum meis mortuis?

Numquid ego Crasso aut Camerino molestus sum?'

quos ille sub Nerone accusauerat.

Haec me Regulus dolenter tulisse credebat, ideoque etiam cum recitaret librum non adhibuerat.

Praeterea reminiscebatur, quam capitaliter ipsum me apud centumuiros lacessisset.

Aderam Arrionillae Timonis uxori, rogatu Aruleni Rustici; Regulus contra.

Nitebamur nos in parte causae sententia Metti Modesti optimi uiri:

is tunc in exsilio erat, a Domitiano relegatus.

Ecce tibi Regulus 'Quaero,' inquit, 'Secunde, quid de Modesto sentias.'

Vides quod periculum, si respondissem 'bene'; quod flagitium si 'male'. Non possum dicere aliud tunc mihi quam deos adfuisse. 'Respondebo' inquam 'si de hoc centumuiri iudicaturi sunt.'

Rursus ille:

'Quaero, quid de Modesto sentias.'

Iterum ego:

'Solebant testes in reos, non in damnatos interrogari.'

Tertio ille:

'Non iam quid de Modesto, sed quid de pietate Modesti sentias quaero.'

'Quaeris' inquam 'quid sentiam;

at ego ne interrogare quidem fas puto, de quo pronuntiatum est.'

Conticuit;

me laus et gratulatio secuta est, quod nec famam meam aliquo responso utili fortasse, inhonesto tamen laeseram, nec me laqueis tam insidiosae interrogationis inuolueram.

Nunc ergo conscientiâ exterritus adprehendit Caecilium Celerem, mox Fabium Iustum;

rogat ut me sibi reconcilient.

Nec contentus peruenit ad Spurinnam;

huic suppliciter, ut est cum timet abiectissimus:

'Rogo mane uideas Plinium domi, sed plane mane (neque enim ferre diutius sollicitudinem possum), et quoquo modo efficias, ne mihi irascatur.'

Euigilaueram;

nuntius a Spurinna:

'Venio ad te.'

'Immo ego ad te.'

Coimus in porticum Liuiae, cum alter ad alterum tenderemus.

Exponit Reguli mandata, addit preces suas, ut decebat optimum uirum pro dissimillimo, parce.

Cui ego:

'Dispicies ipse quid renuntiandum Regulo putes.

Te decipi a me non oportet.

Exspecto Mauricum' (nondum ab exsilio uenerat):

'ideo nihil alterutram in partem respondere tibi possum, facturus quidquid ille decreuerit;

illum enim esse huius consilii ducem, me comitem decet.'

Paucos post dies ipse me Regulus conuenit in praetoris officio;

illuc persecutus secretum petit;

ait timere se ne animo meo penitus haereret, quod in centumuirali iudicio aliquando dixisset, cum responderet mihi et Satrio Rufo:

'Satrius Rufus, cui non est cum Cicerone aemulatio et qui contentus est eloquentiâ saeculi nostri'.

Respondi nunc me intellegere maligne dictum quia ipse confiteretur, ceterum potuisse honorificum existimari.

'Est enim' inquam 'mihi cum Cicerone aemulatio, nec sum contentus eloquentiâ saeculi nostri; nam stultissimum credo ad imitandum non optima quaeque proponere.

Sed tu qui huius iudicii meministi, cur illius oblitus es, in quo me interrogasti, quid de Metti Modesti pietate sentirem?'

Expalluit notabiliter, quamuis palleat semper, et haesitabundus:

'Interrogaui non ut tibi nocerem, sed ut Modesto.'

Vide hominis crudelitatem, qui se non dissimulet exsuli nocere uoluisse.

Subiunxit egregiam causam:

'Scripsit' inquit 'in epistula quadam, quae apud Domitianum recitata est:

"Regulus, omnium bipedum nequissimus"';

quod quidem Modestus uerissime scripserat.

Hic fere nobis sermonis terminus;

neque enim uolui progredi longius, ut mihi omnia libera seruarem dum Mauricus uenit.

Nec me praeterit esse Regulum duskaqai/reton;

est enim locuples, factiosus, curatur a multis, timetur a pluribus, quod plerumque fortius amore est.

Potest tamen fieri ut haec concussa labantur;

nam gratia malorum tam infida est quam ipsi.

Verum, ut idem saepius dicam, exspecto Mauricum.

Vir est grauis prudens, multis experimentis eruditus, et qui futura possit ex praeteritis prouidere.

Mihi et temptandi aliquid et quiescendi illo auctore ratio constabit.

Haec tibi scripsi, quia aequum erat te pro amore mutuo non solum omnia mea facta dictaque, uerum etiam consilia cognoscere.

Vale.

Ridebis, et licet rideas.

Ego, ille quem nosti, apros tres et quidem pulcherrimos cepi.

'Ipse?' inquis.

Ipse;

non tamen ut omnino ab inertia mea et quiete discederem.

Ad retia sedebam;

erat in proximo non uenabulum aut lancea, sed stilus et pugillares;

meditabar aliquid enotabamque, ut si manus uacuas, plenas tamen ceras reportarem.

Non est quod contemnas hoc studendi genus;

mirum est ut animus agitatione motuque corporis excitetur;

iam undique siluae et solitudo ipsumque illud silentium quod uenationi datur, magna cogitationis incitamenta sunt.

Proinde cum uenabere, licebit auctore me ut panarium et lagunculam sic etiam pugillares feras:

experieris non Dianam magis montibus quam Mineruam inerrare.

Vale.

Vide in quo me fastigio collocaris, cum mihi idem potestatis idemque regni dederis quod Homerus Ioui Optimo Maximo:

tw= d' e(/teron me\n e)/dwke path/r, e(/teron d' a)ne/neusen.

Nam ego quoque simili nutu ac renutu respondere uoto tuo possum.

Etenim, sicut fas est mihi, praesertim te exigente, excusare Baeticis contra unum hominem aduocationem, ita nec fidei nostrae nec constantiae quam diligis conuenit, adesse contra prouinciam quam tot officiis, tot laboribus, tot etiam periculis meis aliquando deuinxerim.

Tenebo ergo hoc temperamentum, ut ex duobus, quorum alterutrum petis, eligam id potius, in quo non solum studio tuo uerum etiam iudicio satisfaciam.

Neque enim tantopere mihi considerandum est, quid uir optimus in praesentia uelis, quam quid semper sis probaturus.

Me circa idus Octobris spero Romae futurum, eademque haec praesentem quoque tua meaque fide Gallo confirmaturum;

cui tamen iam nunc licet spondeas de animo meo h)= kai\ kuane/hsin e)p' o)fru/si neu=se.

Cur enim non usquequaque Homericis uersibus agam tecum?

quatenus tu me tuis agere non pateris, quorum tanta cupiditate ardeo, ut uidear mihi hac sola mercede posse corrumpi, ut uel contra Baeticos adsim.

Paene praeterii, quod minime praetereundum fuit, accepisse me careotas optimas, quae nunc cum ficis et boletis certandum habent.

Vale.

Peropportune mihi redditae sunt litterae tuae quibus flagitabas, ut tibi aliquid ex scriptis meis mitterem, cum ego id ipsum destinassem.

Addidisti ergo calcaria sponte currenti, pariterque et tibi ueniam recusandi laboris et mihi exigendi uerecundiam sustulisti.

Nam nec me timide uti decet eo quod oblatum est, nec te grauari quod depoposcisti.

Non est tamen quod ab homine desidioso aliquid noui operis exspectes.

Petiturus sum enim ut rursus uaces sermoni quem apud municipes meos habui bibliothecam dedicaturus.

Memini quidem te iam quaedam adnotasse, sed generaliter;

ideo nunc rogo ut non tantum uniuersitati eius attendas, uerum etiam particulas qua soles limâ persequaris. Erit enim et post emendationem liberum nobis uel publicare uel continere.

Quin immo fortasse hanc ipsam cunctationem nostram in alterutram sententiam emendationis ratio deducet, quae aut indignum editione dum saepius retractat inueniet, aut dignum dum id ipsum experitur efficiet.

Quamquam huius cunctationis meae causae non tam in scriptis quam in ipso materiae genere consistunt:

est enim paulo quasi gloriosius et elatius.

Onerabit hoc modestiam nostram, etiamsi stilus ipse pressus demissusque fuerit, propterea quod cogimur cum de munificentia parentum nostrorum tum de nostra disputare.

Anceps hic et lubricus locus est, etiam cum illi necessitas lenocinatur.

Etenim si alienae quoque laudes parum aequis auribus accipi solent, quam difficile est obtinere, ne molesta uideatur oratio de se aut de suis disserentis!

Nam cum ipsi honestati tum aliquanto magis gloriae eius praedicationique inuidemus, atque ea demum recte facta minus detorquemus et carpimus, quae in obscuritate et silentio reponuntur.

Qua ex causa saepe ipse mecum, nobisne tantum, quidquid est istud, composuisse an et aliis debeamus.

Ut nobis, admonet illud, quod pleraque quae sunt agendae rei necessaria, eadem peracta nec utilitatem parem nec gratiam retinent.

Ac, ne longius exempla repetamus, quid utilius fuit quam munificentiae rationem etiam stilo prosequi?

Per hoc enim adsequebamur, primum ut honestis cogitationibus immoraremur, deinde ut pulchritudinem illarum longiore tractatu peruideremus, postremo ut subitae largitionis comitem paenitentiam caueremus.

Nascebatur ex his exercitatio quaedam contemnendae pecuniae.

Nam cum omnes homines ad custodiam eius natura restrinxerit, nos contra multum ac diu pensitatus amor liberalitatis communibus auaritiae uinculis eximebat, tantoque laudabilior munificentia nostra fore uidebatur, quod ad illam non impetu quodam, sed consilio trahebamur.

Accedebat his causis, quod non ludos aut gladiatores sed annuos sumptus in alimenta ingenuorum pollicebamur.

Oculorum porro et aurium uoluptates adeo non egent commendatione, ut non tam incitari debeant oratione quam reprimi;

ut uero aliquis libenter educationis taedium laboremque suscipiat, non praemiis modo uerum etiam exquisitis adhortationibus impetrandum est.

Nam si medici salubres sed uoluptate carentes cibos blandioribus adloquiis prosequuntur, quanto magis decuit publice consulentem utilissimum munus, sed non perinde populare, comitate orationis inducere?

praesertim cum enitendum haberemus, ut quod parentibus dabatur et orbis probaretur, honoremque paucorum ceteri patienter et exspectarent et mererentur.

Sed ut tunc communibus magis commodis quam priuatae iactantiae studebamus, cum intentionem effectumque muneris nostri uellemus intellegi, ita nunc in ratione edendi ueremur, ne forte non aliorum utilitatibus sed propriae laudi seruisse uideamur.

Praeterea meminimus quanto maiore animo honestatis fructus in conscientia quam in fama reponatur.

Sequi enim gloria, non adpeti debet, nec, si casu aliquo non sequatur, idcirco quod gloriam meruit minus pulchrum est.

Ii uero, qui benefacta sua uerbis adornant, non ideo praedicare quia fecerint, sed ut praedicarent fecisse creduntur.

Sic quod magnificum referente alio fuisset, ipso qui gesserat recensente uanescit;

homines enim cum rem destruere non possunt, iactationem eius incessunt.

Ita si silenda feceris, factum ipsum, si laudanda non sileas, ipse culparis.

Me uero peculiaris quaedam impedit ratio.

Etenim hunc ipsum sermonem non apud populum, sed apud decuriones habui, nec in propatulo sed in curia.

Vereor ergo ut sit satis congruens, cum in dicendo adsentationem uulgi adclamationemque defugerim, nunc eadem illa editione sectari, cumque plebem ipsam, cui consulebatur, limine curiae parietibusque discreuerim, ne quam in speciem ambitionis inciderem, nunc eos etiam, ad quos ex munere nostro nihil pertinet praeter exemplum, uelut obuia ostentatione conquirere.

Habes cunctationis meae causas;

obsequar tamen consilio tuo, cuius mihi auctoritas pro ratione sufficiet.

Vale.

Mirum est quam singulis diebus in urbe ratio aut constet aut constare uideatur, pluribus iunctisque non constet.

Nam si quem interroges 'Hodie quid egisti?', respondeat:

'Officio togae uirilis interfui, sponsalia aut nuptias frequentaui, ille me ad signandum testamentum, ille in aduocationem, ille in consilium rogauit.'

Haec quo die feceris, necessaria, eadem, si cotidie fecisse te reputes, inania uidentur, multo magis cum secesseris.

Tunc enim subit recordatio:

'Quot dies quam frigidis rebus absumpsi!' Quod euenit mihi, postquam in Laurentino meo aut lego aliquid aut scribo aut etiam corpori uaco, cuius fulturis animus sustinetur.

Nihil audio quod audisse, nihil dico quod dixisse paeniteat;

nemo apud me quemquam sinistris sermonibus carpit, neminem ipse reprehendo, nisi tamen me cum parum commode scribo;

nulla spe, nullo timore sollicitor, nullis rumoribus inquietor:

mecum tantum et cum libellis loquor.

O rectam sinceramque uitam!

O dulce otium honestumque ac paene omni negotio pulchrius!

O mare, o litus, uerum secretumque mousei=on, quam multa inuenitis, quam multa dictatis!

Proinde tu quoque strepitum istum inanemque discursum et multum ineptos labores, ut primum fuerit occasio, relinque teque studiis uel otio trade.

Satius est enim, ut Atilius noster eruditissime simul et facetissime dixit, otiosum esse quam nihil agere.

Vale.

Si quando urbs nostra liberalibus studiis floruit, nunc maxime floret.

Multa claraque exempla sunt;

sufficeret unum, Euphrates philosophus.

Hunc ego in Syria, cum adulescentulus militarem, penitus et domi inspexi, amarique ab eo laboraui, etsi non erat laborandum.

Est enim obuius et expositus, plenusque humanitate quam praecipit.

Atque utinam sic ipse quam spem tunc ille de me concepit impleuerim, ut ille multum uirtutibus suis addidit!

aut ego nunc illas magis miror quia magis intellego.

Quamquam ne nunc quidem satis intellego;

ut enim de pictore, scalptore, fictore nisi artifex iudicare, ita nisi sapiens non potest perspicere sapientem.

Quantum tamen mihi cernere datur, multa in Euphrate sic eminent et elucent, ut mediocriter quoque doctos aduertant et adficiant.

Disputat subtiliter, grauiter, ornate, frequenter etiam Platonicam illam sublimitatem et latitudinem effingit.

Sermo est copiosus et uarius, dulcis in primis, et qui repugnantes quoque ducat, impellat.

Ad hoc proceritas corporis, decora facies, demissus capillus, ingens et cana barba;

quae licet fortuita et inania putentur, illi tamen plurimum uenerationis adquirunt.

Nullus horror in cultu, nulla tristitia, multum seueritatis;

reuerearis occursum, non reformides.

Vitae sanctitas summa; comitas par:

insectatur uitia non homines, nec castigat errantes sed emendat.

Sequaris monentem attentus et pendens, et persuaderi tibi etiam cum persuaserit cupias.

Iam uero liberi tres, duo mares, quos diligentissime instituit.

Socer Pompeius Iulianus, cum ceterâ uitâ tum uel hoc uno magnus et clarus, quod ipse prouinciae princeps inter altissimas condiciones generum non honoribus principem, sed sapientiâ elegit.

Quamquam quid ego plura de uiro quo mihi frui non licet?

an ut magis angar quod non licet?

Nam distringor officio, ut maximo sic molestissimo:

sedeo pro tribunali, subnoto libellos, conficio tabulas, scribo plurimas sed inlitteratissimas litteras.

Soleo non numquam (nam id ipsum quando contingit!) de his occupationibus apud Euphraten queri.

Ille me consolatur, adfirmat etiam esse hanc philosophiae et quidem pulcherrimam partem, agere negotium publicum, cognoscere, iudicare, promere et exercere iustitiam, quaeque ipsi doceant in usu habere.

Mihi tamen hoc unum non persuadet, satius esse ista facere quam cum illo dies totos audiendo discendoque consumere.

Quo magis te cui uacat hortor, cum in urbem proxime ueneris (uenias autem ob hoc maturius), illi te expoliendum limandumque permittas.

Neque enim ego ut multi inuideo aliis bono quo ipse careo, sed contra:

sensum quendam uoluptatemque percipio, si ea quae mihi denegantur amicis uideo superesse.

Vale.

Olim mihi nullas epistulas mittis.

Nihil est, inquis, quod scribam.

At hoc ipsum scribe, nihil esse quod scribas, uel solum illud unde incipere priores solebant:

'Si uales, bene est;

ego ualeo.'

Hoc mihi sufficit;

est enim maximum.

Ludere me putas?

serio peto.

Fac sciam quid agas, quod sine sollicitudine summa nescire non possum.

Vale.

Iacturam grauissimam feci, si iactura dicenda est tanti uiri amissio.

Decessit Corellius Rufus et quidem sponte, quod dolorem meum exulcerat.

Est enim luctuosissimum genus mortis, quae non ex natura nec fatalis uidetur.

Nam utcumque in illis qui morbo finiuntur, magnum ex ipsa necessitate solacium est;

in iis uero quos accersita mors aufert, hic insanabilis dolor est, quod creduntur potuisse diu uiuere.

Corellium quidem summa ratio, quae sapientibus pro necessitate est, ad hoc consilium compulit, quamquam plurimas uiuendi causas habentem, optimam conscientiam, optimam famam, maximam auctoritatem, praeterea filiam, uxorem, nepotem, sorores, interque tot pignora ueros amicos.

Sed tam longa, tam iniqua ualetudine conflictabatur, ut haec tanta pretia uiuendi mortis rationibus uincerentur.

Tertio et tricensimo anno, ut ipsum audiebam, pedum dolore correptus est.

Patrius hic illi;

nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam ut alia traduntur.

Hunc abstinentiâ, sanctitate, quoad uiridis aetas, uicit et fregit;

nouissime cum senectute ingrauescentem uiribus animi sustinebat, cum quidem incredibiles cruciatus et indignissima tormenta pateretur.

Iam enim dolor non pedibus solis ut prius insidebat, sed omnia membra peruagabatur.

Veni ad eum Domitiani temporibus in suburbano iacentem.

Serui e cubiculo recesserunt

(habebat hoc moris, quotiens intrasset fidelior amicus); quin etiam uxor quamquam omnis secreti capacissima digrediebatur.

Circumtulit oculos et 'Cur' inquit 'me putas hos tantos dolores tam diu sustinere? ut scilicet isti latroni uel uno die supersim.'

Dedisses huic animo par corpus, fecisset quod optabat.

Adfuit tamen deus uoto, cuius ille compos ut iam securus liberque moriturus, multa illa uitae sed minora retinacula abrupit.

Increuerat ualetudo, quam temperantiâ mitigare temptauit;

perseuerantem constantia fugit.

Iam dies alter, tertius, quartus: abstinebat cibo.

Misit ad me uxor eius Hispulla communem amicum
C. Geminium cum tristissimo nuntio, destinasse Corellium mori nec aut suis aut filiae precibus inflecti;

solum superesse me, a quo reuocari posset ad uitam.

Cucurri.

Perueneram in proximum, cum mihi ab eadem Hispulla Iulius Atticus nuntiat nihil iam ne me quidem impetraturum:

tam obstinate magis ac magis induruisse.

Dixerat sane medico admouenti cibum:

ke/krika, quae uox quantum admirationis in animo meo tantum desiderii reliquit.

Cogito quo amico, quo uiro caream.

Impleuit quidem annum septimum et sexagensimum, quae aetas etiam robustissimis satis longa est;

scio.

Euasit perpetuam ualetudinem;

scio.

Decessit superstitibus suis, florente re publica, quae illi omnibus carior erat;

et hoc scio.

Ego tamen tamquam et iuuenis et firmissimi mortem doleo, doleo autem (licet me imbecillum putes) meo nomine.

Amisi enim, amisi uitae meae testem, rectorem, magistrum.

In summâ dicam, quod recenti dolore contubernali meo Caluisio dixi:

'Vereor ne neglegentius uiuam.'

Proinde adhibe solacia mihi, non haec:

'Senex erat, infirmus erat' (haec enim noui), sed noua aliqua, sed magna, quae audierim numquam, legerim numquam.

Nam quae audiui, quae legi sponte succurrunt, sed tanto dolore superantur.

Vale.

Magnum prouentum poetarum annus hic attulit:

toto mense Aprili nullus fere dies, quo non recitaret aliquis.

Iuuat me quod uigent studia, proferunt se ingenia hominum et ostentant, tametsi ad audiendum pigre coitur.

Plerique in stationibus sedent tempusque audiendi fabulis conterunt, ac subinde sibi nuntiari iubent, an iam recitator intrauerit, an dixerit praefationem, an ex magna parte euoluerit librum;

tum demum ac tunc quoque lente cunctanterque ueniunt, nec tamen permanent, sed ante finem recedunt, alii dissimulanter et furtim, alii simpliciter et libere.

At hercule memoriâ parentum Claudium Caesarem ferunt, cum in Palatio spatiaretur audissetque clamorem, causam requisisse, cumque dictum esset recitare Nonianum, subitum recitanti inopinatumque uenisse.

Nunc otiosissimus quisque multo ante rogatus et identidem admonitus aut non uenit aut, si uenit, queritur se diem (quia non perdidit) perdidisse.

Sed tanto magis laudandi probandique sunt, quos a scribendi recitandique studio haec auditorum uel desidia uel superbia non retardat.

Equidem prope nemini defui.

Erant sane plerique amici;

neque enim est fere quisquam, qui studia, ut non simul et nos amet.

His ex causis longius quam destinaueram tempus in urbe consumpsi.

Possum iam repetere secessum et scribere aliquid, quod non recitem, ne uidear, quorum recitationibus adfui, non auditor fuisse sed creditor.

Nam ut in ceteris rebus ita in audiendi officio perit gratia si reposcatur.

Vale.

Petis ut fratris tui filiae prospiciam maritum;

quod merito mihi potissimum iniungis.

Scis enim quanto opere summum illum uirum suspexerim dilexerimque, quibus ille adulescentiam meam exhortationibus fouerit, quibus etiam laudibus ut laudandus uiderer effecerit.

Nihil est quod a te mandari mihi aut maius aut gratius, nihil quod honestius a me suscipi possit, quam ut eligam iuuenem, ex quo nasci nepotes Aruleno Rustico deceat.

Qui quidem diu quaerendus fuisset, nisi paratus et quasi prouisus esset Minicius Acilianus, qui me ut iuuenis iuuenem (est enim minor pauculis annis) familiarissime diligit, reueretur ut senem.

Nam ita formari a me et institui cupit, ut ego a uobis solebam.

Patria est ei Brixia, ex illa nostra Italia quae multum adhuc uerecundiae, frugalitatis, atque etiam rusticitatis antiquae, retinet ac seruat.

Pater Minicius Macrinus, equestris ordinis princeps, quia nihil altius uoluit;

adlectus enim a diuo Vespasiano inter praetorios honestam quietem huic nostrae ambitioni --dicam an dignitati?-- constantissime praetulit.

Habet auiam maternam Serranam Proculam e municipio Patauio.

Nosti loci mores:

Serrana tamen Patauinis quoque seueritatis exemplum est.

Contigit et auunculus ei P.~Acilius grauitate, prudentia, fide prope singulari.

In summa nihil erit in domo tota, quod non tibi tamquam in tua placeat.

Aciliano uero ipsi plurimum uigoris, industriae, quamquam in maxima uerecundia.

Quaesturam, tribunatum, praeturam honestissime percucurrit, ac iam pro se tibi necessitatem ambiendi remisit.

Est illi facies liberalis, multo sanguine, multo rubore suffusa, est ingenua totius corporis pulchritudo et quidam senatorius decor.

Quae ego nequaquam arbitror neglegenda;

debet enim hoc castitati puellarum quasi praemium dari.

Nescio an adiciam esse patri eius amplas facultates.

Nam cum imaginor uos quibus quaerimus generum, silendum de facultatibus puto;

cum publicos mores atque etiam leges ciuitatis intueor, quae uel in primis census hominum spectandos arbitrantur, ne id quidem praetereundum uidetur.

Et sane de posteris et his pluribus cogitanti, hic quoque in condicionibus deligendis ponendus est calculus.

Tu fortasse me putes indulsisse amori meo, supraque ista quam res patitur sustulisse.

At ego fide mea spondeo futurum ut omnia longe ampliora quam a me praedicantur inuenias.

Diligo quidem adulescentem ardentissime sicut meretur;

sed hoc ipsum amantis est, non onerare eum laudibus.

Vale.

Heus tu!

promittis ad cenam, nec uenis?

Dicitur ius:

ad assem impendium reddes, nec id modicum.

Paratae erant lactucae singulae, cochleae ternae, oua bina, halica cum mulso et niue (nam hanc quoque computabis, immo hanc in primis quae perit in ferculo), oliuae, betacei, cucurbitae bulbi, alia mille non minus lauta.

Audisses comoedos uel lectorem uel lyristen uel (quae mea liberalitas) omnes.

At tu apud nescio quem ostrea, uuluas, echinos Gaditanas maluisti.

Dabis poenas, non dico quas.

Dure fecisti:

inuidisti, nescio an tibi, certe mihi, sed tamen et tibi.

Quantum nos lusissemus, risissemus, studuissemus!

Potes adparatius cenare apud multos, nusquam hilarius, simplicius, incautius.

In summa experire, et nisi postea te aliis potius excusaueris, mihi semper excusa.

Vale.

Amabam Pompeium Saturninum (hunc dico nostrum) laudabamque eius ingenium, etiam antequam scirem, quam uarium, quam flexibile, quam multiplex esset;

nunc uero totum me tenet, habet, possidet.

Audiui causas agentem acriter et ardenter, nec minus polite et ornate, siue meditata siue subita proferret.

Adsunt aptae crebraeque sententiae, grauis et decora constructio, sonantia uerba et antiqua.

Omnia haec mire placent cum impetu quodam et flumine peruehuntur, placent si retractentur.

Senties quod ego, cum orationes eius in manus sumpseris, quas facile cuilibet ueterum, quorum est aemulus, comparabis.

Idem tamen in historia magis satisfaciet uel breuitate uel luce uel suauitate uel splendore etiam et sublimitate narrandi.

Nam in contionibus eadem quae in orationibus uis est, pressior tantum et circumscriptior et adductior.

Praeterea facit uersus, quales Catullus meus aut Caluus, re uera quales Catullus aut Caluus.

Quantum illis leporis, dulcedinis, amaritudinis, amoris!

inserit sane, sed datâ operâ, mollibus leuibusque duriusculos quosdam;

et hoc quasi Catullus aut Caluus.

Legit mihi nuper epistulas;

uxoris esse dicebat.

Plautum uel Terentium metro solutum legi credidi.

Quae siue uxoris sunt ut adfirmat, siue ipsius ut negat, pari gloriâ dignus, qui aut illa componat, aut uxorem quam uirginem accepit, tam doctam politamque reddiderit.

Est ergo mecum per diem totum;

eundem antequam scribam, eundem cum scripsi, eundem etiam cum remittor, non tamquam eundem lego.

Quod te quoque ut facias et hortor et moneo;

neque enim debet operibus eius obesse quod uiuit.

An si inter eos quos numquam uidimus floruisset, non solum libros eius uerum etiam imagines conquireremus, eiusdem nunc honor praesentis et gratia quasi satietate languescit?

At hoc prauum malignumque est, non admirari hominem admiratione dignissimum, quia uidere, adloqui, audire, complecti, nec laudare tantum uerum etiam amare contingit.

Vale.

Est adhuc curae hominibus fides et officium, sunt qui defunctorum quoque amicos agant.

Titinius Capito ab imperatore nostro impetrauit, ut sibi liceret statuam L.~Silani in foro ponere.

Pulchrum et magna laude dignum amicitiâ principis in hoc uti, quantumque gratiâ ualeas, aliorum honoribus experiri.

Est omnino Capitoni in usu claros uiros colere;

mirum est qua religione, quo studio imagines Brutorum, Cassiorum, Catonum domi ubi potest habeat.

Idem clarissimi cuiusque uitam egregiis carminibus exornat.

Scias ipsum plurimis uirtutibus abundare, qui alienas sic amat.

Redditus est Silano debitus honor, cuius immortalitati Capito prospexit pariter et suae.

Neque enim magis decorum et insigne est statuam in foro populi Romani habere quam ponere.

Vale.

Scribis te perterritum somnio uereri ne quid aduersi in actione patiaris;

rogas ut dilationem petam, et pauculos dies, certe proximum, excusem.

Difficile est, sed experiar, kai\ ga/r t' o)/nar e)k dio/j e)stin.

Refert tamen, euentura soleas an contraria somniare.

Mihi reputanti somnium meum istud, quod times tu, egregiam actionem portendere uidetur.

Susceperam causam Iuni Pastoris, cum mihi quiescenti uisa est socrus mea aduoluta genibus ne agerem obsecrare;

et eram acturus adulescentulus adhuc, eram in quadruplici iudicio, eram contra potentissimos ciuitatis atque etiam Caesaris amicos, quae singula excutere mentem mihi post tam triste somnium poterant.

Egi tamen logisa/menoj illud ei(=j oi)wno\j a)/ristoj a)mu/nesqai peri\ pa/trhj.

Nam mihi patria, et si quid carius patriâ, fides uidebatur.

Prospere cessit, atque adeo illa actio mihi aures hominum, illa ianuam famae patefecit.

Proinde dispice an tu quoque sub hoc exemplo somnium istud in bonum uertas;

aut si tutius putas illud cautissimi cuiusque praeceptum 'Quod dubites, ne feceris', id ipsum rescribe.

Ego aliquam stropham inueniam agamque causam tuam, ut istam agere tu cum uoles possis.

Est enim sane alia ratio tua, alia mea fuit.

Nam iudicium centumuirale differri nullo modo, istuc aegre quidem sed tamen potest.

Vale.

Municeps tu meus et condiscipulus et ab ineunte aetate contubernalis, pater tuus et matri et auunculo meo, mihi etiam quantum aetatis diuersitas passa est, familiaris:

magnae et graues causae, cur suscipere, augere dignitatem tuam debeam.

Esse autem tibi centum milium censum, satis indicat quod apud nos decurio es.

Igitur ut te non decurione solum uerum etiam equite Romano perfruamur, offero tibi ad implendas equestres facultates trecenta milia nummum.

Te memorem huius muneris amicitiae nostrae diuturnitas spondet:

ego ne illud quidem admoneo, quod admonere deberem, nisi scirem sponte facturum, ut dignitate a me datâ quam modestissime ut a me datâ utare.

Nam sollicitius custodiendus est honor, in quo etiam beneficium amici tuendum est.

Vale.

Frequens mihi disputatio est cum quodam docto homine et perito, cui nihil aeque in causis agendis ut breuitas placet.

Quam ego custodiendam esse confiteor, si causa permittat:

alioqui praeuaricatio est transire dicenda, praeuaricatio etiam cursim et breuiter attingere quae sint inculcanda, infigenda, repetenda.

Nam plerisque longiore tractatu uis quaedam et pondus accedit, utque corpori ferrum, sic oratio animo non ictu magis quam morâ imprimitur.

Hic ille mecum auctoritatibus agit ac mihi ex Graecis orationes Lysiae ostentat, ex nostris Gracchorum Catonisque, quorum sane plurimae sunt circumcisae et breues:

ego Lysiae Demosthenen, Aeschinen, Hyperiden multosque praeterea, Gracchis et Catoni Pollionem, Caesarem, Caelium, in primis M.~Tullium oppono, cuius oratio optima fertur esse quae maxima.

Et hercule ut aliae bonae res ita bonus, liber, melior est quisque quo maior.

Vides ut statuas, signa, picturas, hominum denique multorumque animalium formas, arborum etiam, si modo sint decorae, nihil magis quam amplitudo commendet.

Idem orationibus euenit;

quin etiam uoluminibus ipsis auctoritatem quandam et pulchritudinem adicit magnitudo.

Haec ille multaque alia, quae a me in eandem sententiam solent dici, ut est in disputando incomprehensibilis et lubricus, ita eludit ut contendat hos ipsos, quorum orationibus nitar, pauciora dixisse quam ediderint.

Ego contra puto.

Testes sunt multae multorum orationes et Ciceronis pro Murena pro Vareno, in quibus breuis et nuda quasi subscriptio quorundam criminum solis titulis indicatur.

Ex his adparet illum permulta dixisse, cum ederet omisisse.

Idem pro Cluentio ait se totam causam uetere instituto solum perorasse, et pro
C. Cornelio quadriduo egisse, ne dubitare possimus, quae per plures dies (ut necesse erat) latius dixerit, postea recisa ac repurgata in unum librum grandem quidem unum tamen coartasse.

At aliud est actio bona, aliud oratio.

Scio nonnullis ita uideri, sed ego (forsitan fallar) persuasum habeo posse fieri ut sit actio bona quae non sit bona oratio, non posse non bonam actionem esse quae sit bona oratio.

Est enim oratio actionis exemplar et quasi a)rxe/tupon.

Ideo in optima quaque mille figuras extemporales inuenimus, in iis etiam quas tantum editas scimus, ut in Verrem:

'artificem quem? quemnam? recte admones; Polyclitum esse dicebant.'

Sequitur ergo ut actio sit absolutissima, quae maxime orationis similitudinem expresserit, si modo iustum et debitum tempus accipiat;

quod si negetur, nulla oratoris maxima iudicis culpa est.

Adsunt huic opinioni meae leges, quae longissima tempora largiuntur nec breuitatem dicentibus sed copiam (hoc est diligentiam) suadent;

quam praestare nisi in angustissimis causis non potest breuitas.

Adiciam quod me docuit usus, magister egregius.

Frequenter egi, frequenter iudicaui, frequenter in consilio fui:

aliud alios mouet, ac plerumque paruae res maximas trahunt.

Varia sunt hominum iudicia, uariae uoluntates.

Inde qui eandem causam simul audierunt, saepe diuersum, interdum idem sed ex diuersis animi motibus sentiunt.

Praeterea suae quisque inuentioni fauet, et quasi fortissimum amplectitur, cum ab alio dictum est quod ipse praeuidit.

Omnibus ergo dandum est aliquid quod teneant, quod agnoscant.

Dixit aliquando mihi Regulus, cum simul adessemus:

'Tu omnia quae sunt in causa putas exsequenda;

ego iugulum statim uideo, hunc premo.'

Premit sane quod elegit, sed in eligendo frequenter errat.

Respondi posse fieri, ut genu esset aut talus, ubi ille iugulum putaret.

At ego, inquam, qui iugulum perspicere non possum, omnia pertempto, omnia experior, pa/nta denique li/qon kinw=;

utque in cultura agri non uineas tantum, uerum etiam arbusta, nec arbusta tantum uerum etiam campos curo et exerceo, utque in ipsis campis non far, aut siliginem solam, sed hordeum, fabam, ceteraque legumina sero, sic in actione plura quasi semina latius spargo, ut quae prouenerint colligam.

Neque enim minus imperspicua, incerta, fallacia sunt iudicum ingenia quam tempestatum terrarumque.

Nec me praeterit summum oratorem Periclen sic a comico Eupolide laudari:

pro\j de/ g' au)tou= tw= ta/xei peiqw/ tij e)peka/qhto toi=si xei/lesin. ou(/twj e)kh/lei, kai\ mo/noj tw=n r(hto/rwn to\ ke/ntron e)gkate/leipe toi=j a)krowme/noij.

Verum huic ipsi Pericli nec illa peiqw\ nec illud e)kh/lei breuitate uel uelocitate uel utrâque (differunt enim) sine facultate summa contigisset.

Nam delectare, persuadere copiam dicendi spatiumque desiderat, relinquere uero aculeum in audientium animis is demum potest qui non pungit sed infigit.

Adde quae de eodem Pericle comicus alter:

h)/strapt', e)bro/nta, suneku/ka th\n *(ella/da.

Non enim amputata oratio et abscisa, sed lata et magnifica et excelsa tonat, fulgurat, omnia denique perturbat ac miscet.

'Optimus tamen modus est': quis negat?

sed non minus non seruat modum qui infra rem quam qui supra, qui adstrictius quam qui effusius dicit.

Itaque audis frequenter ut illud:

'immodice et redundanter', ita hoc:

'ieiune et infirme'.

Alius excessisse materiam, alius dicitur non implesse.

Aeque uterque, sed ille imbecillitate, hic uiribus peccat;

quod certe etsi non limatioris, maioris tamen ingeni uitium est.

Nec uero cum haec dico illum Homericum a)metroeph= probo, sed hunc:

kai\ e)/pea nifa/dessin e)oiko/ta xeimeri/hsin, non quia non et ille mihi ualdissime placeat:

pau=ra me/n, a)lla\ ma/la lige/wj:

si tamen detur electio, illam orationem similem niuibus hibernis, id est crebram et adsiduam sed et largam, postremo diuinam et caelestem uolo.

'At est gratior multis actio breuis.'

Est, sed inertibus quorum delicias desidiamque quasi iudicium respicere ridiculum est.

Nam si hos in consilio habeas, non solum satius breuiter dicere, sed omnino non dicere.

Haec est adhuc sententia mea, quam mutabo si dissenseris tu;

sed plane cur dissentias explices rogo.

Quamuis enim cedere auctoritati tuae debeam, rectius tamen arbitror in tanta re ratione quam auctoritate superari.

Proinde, si non errare uideor, id ipsum quam uoles breui epistulâ, sed tamen scribe (confirmabis enim iudicium meum);

si erraro, longissimam para.

Num corrupi te, qui tibi si mihi accederes breuis epistulae necessitatem, si dissentires, longissimae imposui?

Vale.

Ut animi tui iudicio sic oculorum plurimum tribuo, non quia multum (ne tibi placeas) sed quia tantum quantum ego sapis;

quamquam hoc quoque multum est.

Omissis iocis credo decentes esse seruos, qui sunt empti mihi ex consilio tuo.

Superest ut frugi sint, quod de uenalibus melius auribus quam oculis iudicatur.

Vale.

Diu iam in urbe haereo et quidem attonitus.

Perturbat me longa et pertinax ualetudo Titi Aristonis, quem singulariter et miror et diligo.

Nihil est enim illo grauius, sanctius, doctius, ut mihi non unus homo sed litterae ipsae omnesque bonae artes in uno homine summum periculum adire uideantur.

Quam peritus ille et priuati iuris et publici!

quantum rerum, quantum exemplorum, quantum antiquitatis tenet!

Nihil est quod discere uelis quod ille docere non possit;

mihi certe quotiens aliquid abditum quaero, ille thesaurus est.

Iam quanta sermonibus eius fides, quanta auctoritas, quam pressa et decora cunctatio!

quid est quod non statim sciat?

Et tamen plerumque haesitat, dubitat, diuersitate rationum, quas acri magnoque iudicio ab origine causisque primis repetit, discernit, expendit.

Ad hoc quam parcus in uictu, quam modicus in cultu!

Soleo ipsum cubiculum illius ipsumque lectum ut imaginem quandam priscae frugalitatis adspicere.

Ornat haec magnitudo animi, quae nihil ad ostentationem, omnia ad conscientiam refert recteque facti non ex populi sermone mercedem, sed ex facto petit.

In summa non facile quemquam ex istis qui sapientiae studium habitu corporis praeferunt, huic uiro comparabis.

Non quidem gymnasia sectatur aut porticus, nec disputationibus longis aliorum otium suumque delectat, sed in toga negotiisque uersatur, multos aduocatione, plures consilio iuuat.

Nemini tamen istorum castitate, pietate, iustitia, fortitudine etiam primo loco cesserit.

Mirareris si interesses, quâ patientiâ hanc ipsam ualetudinem toleret, ut dolori resistat, ut sitim differat, ut incredibilem febrium ardorem immotus opertusque transmittat.

Nuper me paucosque mecum, quos maxime diligit, aduocauit rogauitque, ut medicos consuleremus de summa ualetudinis, ut si esset insuperabilis sponte exiret e uita;

si tantum difficilis et longa, resisteret maneretque:

dandum enim precibus uxoris, dandum filiae lacrimis, dandum etiam nobis amicis, ne spes nostras, si modo non essent inanes, uoluntariâ morte desereret. Id ego arduum in primis et praecipua laude dignum puto.

Nam impetu quodam et instinctu procurrere ad mortem commune cum multis, deliberare uero et causas eius expendere, utque suaserit ratio, uitae mortisque consilium uel suscipere uel ponere ingentis est animi.

Et medici quidem secunda nobis pollicentur:

superest ut promissis deus adnuat tandemque me hac sollicitudine exsoluat;

quâ liberatus Laurentinum meum, hoc est libellos et pugillares, studiosumque otium repetam.

Nunc enim nihil legere, nihil scribere aut adsidenti uacat aut anxio libet.

Habes quid timeam, quid optem, quid etiam in posterum destinem:

tu quid egeris, quid agas, quid uelis agere inuicem nobis, sed laetioribus epistulis scribe.

Erit confusioni meae non mediocre solacium, si tu nihil quereris.

Vale.

Consulis an existimem te in tribunatu causas agere debere.

Plurimum refert, quid esse tribunatum putes, inanem umbram et sine honore nomen an potestatem sacrosanctam, et quam in ordinem cogi ut a nullo ita ne a se quidem deceat.

Ipse cum tribunus essem, errauerim fortasse qui me esse aliquid putaui, sed tamquam essem abstinui causis agendis:

primum quod deforme arbitrabar, cui adsurgere cui loco cedere omnes oporteret, hunc omnibus sedentibus stare, et qui iubere posset tacere quemcumque, huic silentium clepsydrâ indici, et quem interfari nefas esset, hunc etiam conuicia audire et si inulta pateretur inertem, si ulcisceretur insolentem uideri.

Erat hic quoque aestus ante oculos, si forte me adpellasset uel ille cui adessem, uel ille quem contra, intercederem et auxilium ferrem an quiescerem sileremque, et quasi eiurato magistratu priuatum ipse me facerem.

His rationibus motus malui me tribunum omnibus exhibere quam paucis aduocatum.

Sed tu (iterum dicam) plurimum interest quid esse tribunatum putes, quam personam tibi imponas;

quae sapienti uiro ita aptanda est ut perferatur.

Vale.

Tranquillus contubernalis meus uult emere agellum, quem uenditare amicus tuus dicitur.

Rogo cures, quanti aequum est emat;

ita enim delectabit emisse.

Nam mala emptio semper ingrata, eo maxime quod exprobrare stultitiam domino uidetur.

In hoc autem agello, si modo adriserit pretium, Tranquilli mei stomachum multa sollicitant, uicinitas urbis, opportunitas uiae, mediocritas uillae, modus ruris, qui auocet magis quam distringat.

Scholasticis porro dominis, ut hic est, sufficit abunde tantum soli, ut releuare caput, reficere oculos, reptare per limitem unamque semitam terere omnesque uiteculas suas nosse et numerare arbusculas possint.

Haec tibi exposui, quo magis scires, quantum esset ille mihi, ego tibi, debiturus, si praediolum istud, quod commendatur his dotibus, tam salubriter emerit ut paenitentiae locum non relinquat.

Vale.

Post aliquot annos insigne atque etiam memorabile populi Romani oculis spectaculum exhibuit publicum funus Vergini Rufi, maximi et clarissimi ciuis, perinde felicis.

Triginta annis gloriae suae superuixit; legit scripta de se carmina, legit historias et posteritati suae interfuit.

Perfunctus est tertio consulatu, ut summum fastigium priuati hominis impleret, cum principis noluisset.

Caesares, quibus suspectus atque etiam inuisus uirtutibus fuerat, euasit, reliquit incolumem optimum atque amicissimum, tamquam ad hunc ipsum honorem publici funeris reseruatus.

Annum tertium et octogensimum excessit in altissima tranquillitate, pari ueneratione.

Usus est firmâ ualetudine, nisi quod solebant ei manus tremere, citra dolorem tamen.

Aditus tantum mortis durior longiorque, sed hic ipse laudabilis.

Nam cum uocem praepararet acturus in consulatu principi gratias, liber quem forte acceperat grandiorem, et seni et stanti ipso pondere elapsus est.

Hunc dum sequitur colligitque, per leue et lubricum pauimentum fallente uestigio cecidit coxamque fregit, quae parum apte collocata reluctante aetate male coiit.

Huius uiri exsequiae magnum ornamentum principi magnum saeculo magnum etiam foro et rostris attulerunt.

Laudatus est a consule Cornelio Tacito;

nam hic supremus felicitati eius cumulus accessit, laudator eloquentissimus.

Et ille quidem plenus annis abit, plenus honoribus, illis etiam quos recusauit:

nobis tamen quaerendus ac desiderandus est ut exemplar aeui prioris, mihi uero praecipue, qui illum non solum publice quantum admirabar tantum diligebam;

primum quod utrique eadem regio, municipia finitima, agri etiam possessionesque coniunctae, praeterea quod ille mihi tutor relictus adfectum parentis exhibuit.

Sic candidatum me suffragio ornauit;

sic ad omnes honores meos ex secessibus accucurrit, cum iam pridem eiusmodi officiis renuntiasset;

sic illo die quo sacerdotes solent nominare quos dignissimos sacerdotio iudicant, me semper nominabat.

Quin etiam in hac nouissima ualetudine, ueritus ne forte inter quinqueuiros crearetur, qui minuendis publicis sumptibus iudicio senatus constituebantur, cum illi tot amici senes consularesque superessent, me huius aetatis per quem excusaretur elegit, his quidem uerbis:

'Etiam si filium haberem, tibi mandarem.'

Quibus ex causis necesse est tamquam immaturam mortem eius in sinu tuo defleam, si tamen fas est aut flere aut omnino mortem uocare, qua tanti uiri mortalitas magis finita quam uita est.

Viuit enim uiuetque semper, atque etiam latius in memoria hominum et sermone uersabitur, postquam ab oculis recessit.

Volo tibi multa alia scribere, sed totus animus in hac una contemplatione defixus est.

Verginium cogito, Verginium uideo, Verginium iam uanis imaginibus, recentibus tamen, audio, adloquor, teneo;

cui fortasse ciues aliquos uirtutibus pares et habemus et habebimus, gloriâ neminem.

Vale.

Irascor, nec liquet mihi an debeam, sed irascor.

Scis, quam sit amor iniquus interdum, impotens saepe, mikrai/tioj semper.

Haec tamen causa magna est, nescio an iusta;

sed ego, tamquam non minus iusta quam magna sit, grauiter irascor, quod a te tam diu litterae nullae.

Exorare me potes uno modo, si nunc saltem plurimas et longissimas miseris.

Haec mihi sola excusatio uera, ceterae falsae uidebuntur.

Non sum auditurus 'non eram Romae' uel 'occupatior eram';

illud enim nec di sinant, ut 'infirmior'.

Ipse ad uillam partim studiis partim desidia fruor, quorum utrumque ex otio nascitur.

Vale.

Magna Isaeum fama praecesserat, maior inuentus est.

Summa est facultas, copia, ubertas;

dicit semper ex tempore, sed tamquam diu scripserit.

Sermo Graecus, immo Atticus;

praefationes tersae, graciles, dulces, graues interdum, et erectae.

Poscit controuersias plures;

electionem auditoribus permittit, saepe etiam partes;

surgit, amicitur, incipit;

statim omnia ac paene pariter ad manum, sensus reconditi occursant, uerba sed qualia!

quaesita et exculta.

Multa lectio in subitis, multa scriptio elucet.

Prohoemiatur apte, narrat aperte, pugnat acriter, colligit fortiter, ornat excelse.

Postremo docet, delectat, adficit;

quid maxime, dubites.

Crebra e)nqumh/mata, crebri syllogismi, circumscripti et effecti, quod stilo quoque adsequi magnum est.

Incredibilis memoria:

repetit altius quae dixit ex tempore, ne uerbo quidem labitur.

Ad tantam e(/cin studio et exercitatione peruenit;

nam diebus et noctibus nihil aliud agit nihil audit nihil loquitur.

Annum sexagensimum excessit et adhuc scholasticus tantum est:

quo genere hominum nihil aut sincerius aut simplicius aut melius.

Nos enim, qui in foro uerisque litibus terimur, multum malitiae quamuis nolimus addiscimus:

schola et auditorium et ficta causa res inermis innoxia est, nec minus felix, senibus praesertim.

Nam quid in senectute felicius, quam quod dulcissimum est in iuuenta?

Quare ego Isaeum non disertissimum tantum, uerum etiam beatissimum iudico.

Quem tu nisi cognoscere concupiscis, saxeus ferreusque es.

Proinde si non ob alia nosque ipsos, at certe ut hunc audias ueni.

Numquamne legisti, Gaditanum quendam Titi Liui nomine gloriaque commotum ad uisendum eum ab ultimo terrarum orbe uenisse, statimque ut uiderat abisse?

)afilo/kalon inlitteratum iners ac paene etiam turpe est, non putare tanti cognitionem quâ nulla est iucundior, nulla pulchrior, nulla denique humanior.

Dices:

'Habeo hic quos legam non minus disertos.'

Etiam;

sed legendi semper occasio est, audiendi non semper.

Praeterea multo magis, ut uulgo dicitur, uiua uox adficit.

Nam licet acriora sint quae legas, altius tamen in animo sedent, quae pronuntiatio, uultus, habitus, gestus etiam dicentis adfigit;

nisi uero falsum putamus illud Aeschinis, qui cum legisset Rhodiis orationem Demosthenis admirantibus cunctis, adiecisse fertur:

ti/ de/, ei) au)tou= tou= qhri/ou h)kou/sate; et erat Aeschines si Demostheni credimus lamprofwno/tatoj.

Fatebatur tamen longe melius eadem illa pronuntiasse ipsum qui pepererat.

Quae omnia huc tendunt, ut audias Isaeum, uel ideo tantum ut audieris.

Vale.

Si pluribus pater tuus uel uni cuilibet alii quam mihi debuisset, fuisset fortasse dubitandum, an adires hereditatem etiam uiro grauem.

Cum uero ego ductus adfinitatis officio, dimissis omnibus qui non dico molestiores sed diligentiores erant, creditor solus exstiterim, cumque uiuente eo nubenti tibi in dotem centum milia contulerim, praeter eam summam quam pater tuus quasi de meo dixit (erat enim soluenda de meo), magnum habes facilitatis meae pignus, cuius fiduciâ debes famam defuncti pudoremque suscipere.

Ad quod te ne uerbis magis quam rebus horter, quidquid mihi pater tuus debuit, acceptum tibi fieri iubebo.

Nec est quod uerearis ne sit mihi onerosa ista donatio.

Sunt quidem omnino nobis modicae facultates, dignitas sumptuosa, reditus propter condicionem agellorum nescio minor an incertior;

sed quod cessat ex reditu, frugalitate suppletur, ex qua uelut fonte liberalitas nostra decurrit.

Quae tamen ita temperanda est, ne nimia profusione inarescat;

sed temperanda in aliis, in te uero facile ei ratio constabit, etiamsi modum excesserit.

Vale.

IL 5


C. PLINIVS LVPERCO SVO S.

Actionem et a te frequenter efflagitatam, et a me saepe promissam, exhibui tibi, nondum tamen totam;

adhuc enim pars eius perpolitur.

Interim quae absolutiora mihi uidebantur, non fuit alienum iudicio tuo tradi.

His tu rogo intentionem scribentis accommodes.

Nihil enim adhuc inter manus habui, cui maiorem sollicitudinem praestare deberem.

Nam in ceteris actionibus existimationi hominum diligentia tantum et fides nostra, in hâc etiam pietas subicietur.

Inde et liber creuit, dum ornare patriam et amplificare gaudemus, pariterque et defensioni eius seruimus et gloriae.

Tu tamen haec ipsa quantum ratio exegerit reseca.

Quotiens enim ad fastidium legentium deliciasque respicio, intellego nobis commendationem et ex ipsa mediocritate libri petendam.

Idem tamen qui a te hanc austeritatem exigo, cogor id quod diuersum est postulare, ut in plerisque frontem remittas.

Sunt enim quaedam adulescentium auribus danda, praesertim si materia non refragetur;

nam descriptiones locorum, quae in hoc libro frequentiores erunt, non historice tantum sed prope poetice prosequi fas est.

Quod tamen si quis exstiterit, qui putet nos laetius fecisse quam orationis seueritas exigat, huius (ut ita dixerim) tristitiam reliquae partes actionis exorare debebunt.

Adnisi certe sumus, ut quamlibet diuersa genera lectorum per plures dicendi species teneremus, ac sicut ueremur, ne quibusdam pars aliqua secundum suam cuiusque naturam non probetur, ita uidemur posse confidere, ut uniuersitatem omnibus uarietas ipsa commendet.

Nam et in ratione conuiuiorum, quamuis a plerisque cibis singuli temperemus, totam tamen cenam laudare omnes solemus, nec ea quae stomachus noster recusat, adimunt gratiam illis quibus capitur.

Atque haec ego sic accipi uolo, non tamquam adsecutum esse me credam, sed tamquam adsequi laborauerim, fortasse non frustra, si modo tu curam tuam admoueris interim istis, mox iis quae sequuntur.

Dices te non posse satis diligenter id facere, nisi prius totam actionem cognoueris:

fateor.

In praesentia tamen et ista tibi familiariora fient, et quaedam ex his talia erunt ut per partes emendari possint.

Etenim, si auulsum statuae caput aut membrum aliquod inspiceres, non tu quidem ex illo posses congruentiam aequalitatemque deprendere, posses tamen iudicare, an id ipsum satis elegans esset;

nec alia ex causa principiorum libri circumferuntur, quam quia existimatur pars aliqua etiam sine ceteris esse perfecta.

Longius me prouexit dulcedo quaedam tecum loquendi;

sed iam finem faciam ne modum, quem etiam orationi adhibendum puto, in epistula excedam.

Vale.

C. PLINIVS AVITO SVO S.

Longum est altius repetere nec refert, quemadmodum acciderit, ut homo minime familiaris cenarem apud quendam, ut sibi uidebatur, lautum et diligentem, ut mihi, sordidum simul et sumptuosum.

Nam sibi et paucis opima quaedam, ceteris uilia et minuta ponebat.

Vinum etiam paruolis lagunculis in tria genera discripserat, non ut potestas eligendi, sed ne ius esset recusandi, aliud sibi et nobis, aliud minoribus amicis (nam gradatim amicos habet), aliud suis nostrisque libertis.

Animaduertit qui mihi proximus recumbebat, et an probarem interrogauit.

Negaui.

'Tu ergo' inquit 'quam consuetudinem sequeris?'

'Eadem omnibus pono;

ad cenam enim, non ad notam inuito cunctisque rebus exaequo, quos mensâ et toro aequaui.'

'Etiamne libertos?'

'Etiam;

conuictores enim tunc, non libertos puto.'

Et ille:

'Magno tibi constat.'

'Minime.'

'Qui fieri potest?'

'Quia scilicet liberti mei non idem quod ego bibunt, sed idem ego quod liberti.'

Et hercule si gulae temperes, non est onerosum quo utaris ipse communicare cum pluribus.

Illa ergo reprimenda, illa quasi in ordinem redigenda est, si sumptibus parcas, quibus aliquanto rectius tuâ continentiâ quam alienâ contumeliâ consulas.

Quorsus haec?

ne tibi, optimae indolis iuueni, quorundam in mensa luxuria specie frugalitatis imponat.

Conuenit autem amori in te meo, quotiens tale aliquid inciderit, sub exemplo praemonere, quid debeas fugere.

Igitur memento nihil magis esse uitandum quam istam luxuriae et sordium nouam societatem;

quae cum sint turpissima discreta ac separata, turpius iunguntur.

Vale.

II 7


C. PLINIVS MACRINO SVO S.

Here a senatu Vestricio Spurinnae principe auctore triumphalis statua decreta est, non ita ut multis, qui numquam in acie steterunt, numquam castra uiderunt, numquam denique tubarum sonum nisi in spectaculis audierunt, uerum ut illis, qui decus istud sudore et sanguine et factis adsequebantur.

Nam Spurinna Bructerum regem ui et armis induxit in regnum, ostentatoque bello ferocissimam gentem, quod est pulcherrimum uictoriae genus, terrore perdomuit.

Et hoc quidem uirtutis praemium, illud solacium doloris accepit, quod filio eius Cottio, quem amisit absens, habitus est honor statuae.

Rarum id in iuuene;

sed pater hoc quoque merebatur, cuius grauissimo uulneri magno aliquo fomento medendum fuit.

Praeterea Cottius ipse tam clarum specimen indolis dederat, ut uita eius breuis et angusta debuerit hâc uelut immortalitate proferri.

Nam tanta ei sanctitas, grauitas, auctoritas etiam, ut posset senes illos prouocare uirtute, quibus nunc honore adaequatus est.

Quo quidem honore, quantum ego interpretor, non modo defuncti memoriae, dolori patris, uerum etiam exemplo prospectum est.

Acuent ad bonas artes iuuentutem adulescentibus quoque, digni sint modo, tanta praemia constituta;

acuent principes uiros ad liberos suscipiendos et gaudia ex superstitibus et ex amissis tam gloriosa solacia.

His ex causis statuâ Cotti publice laetor, nec priuatim minus.

Amaui consummatissimum iuuenem tam ardenter quam nunc impatienter requiro.

Erit ergo pergratum mihi hanc effigiem eius subinde intueri, subinde respicere, sub hac consistere praeter hanc commeare.

Etenim si defunctorum imagines domi positae dolorem nostrum leuant, quanto magis hae quibus in celeberrimo loco non modo species et uultus illorum, sed honor etiam et gloria refertur!

Vale.

Studes an piscaris an uenaris an simul omnia?

Possunt enim omnia simul fieri ad Larium nostrum.

Nam lacus piscem, feras siluae quibus lacus cingitur, studia altissimus iste secessus adfatim suggerunt.

Sed siue omnia simul siue aliquid facis, non possum dicere

'inuideo';

angor tamen non et mihi licere, qui sic concupisco ut aegri uinum, balinea, fontes.

Numquamne hos artissimos laqueos, si soluere negatur, abrumpam?

Numquam, puto.

Nam ueteribus negotiis noua accrescunt, nec tamen priora peraguntur: tot nexibus, tot quasi catenis maius in dies occupationum agmen extenditur.

Vale

. II. 9     
C. PLINIVS APOLLINARI SVO S.

Anxium me et inquietum habet petitio Sexti Eruci mei.

Adficior curâ et, quam pro me sollicitudinem non adii, quasi pro me altero patior;

et alioqui meus pudor, mea existimatio, mea dignitas in discrimen adducitur.

Ego Sexto latum clauum a Caesare nostro, ego quaesturam impetraui;

meo suffragio peruenit ad ius tribunatus petendi, quem nisi obtinet in senatu, uereor ne decepisse Caesarem uidear.

Proinde adnitendum est mihi, ut talem eum iudicent omnes, qualem esse princeps mihi credidit.

Quae causa si studium meum non incitaret, adiutum tamen cuperem iuuenem probissimum, grauissimum, eruditissimum, omni denique laude dignissimum, et quidem cum tota domo.

Nam pater ei Erucius Clarus, uir sanctus, antiquus, disertus, atque in agendis causis exercitatus, quas summa fide, pari constantia, nec uerecundia minore defendit.

Habet auunculum
C. Septicium, quo nihil uerius, nihil simplicius, nihil candidius, nihil fidelius noui.

Omnes me certatim et tamen aequaliter amant, omnibus nunc ego in uno referre gratiam possum.

Itaque prenso amicos, supplico, ambio, domos stationesque circumeo, quantumque uel auctoritate uel gratiâ ualeam, precibus experior, teque obsecro ut aliquam oneris mei partem suscipere tanti putes.

Reddam uicem si reposces, reddam et si non reposces.

Diligeris, coleris, frequentaris:

ostende modo uelle te, nec deerunt qui quod tu uelis cupiant.

Vale.

Hominem te patientem uel potius durum ac paene crudelem, qui tam insignes libros tam diu teneas!

Quousque et tibi et nobis inuidebis, tibi maxima laude, nobis uoluptate?

Sine per ora hominum ferantur isdemque quibus lingua Romana spatiis peruagentur.

Magna et iam longa exspectatio est, quam frustrari adhuc et differre non debes.

Enotuerunt quidam tui uersus, et inuito te claustra sua refregerunt.

Hos nisi retrahis in corpus, quandoque ut errones aliquem cuius dicantur inuenient.

Habe ante oculos mortalitatem, a qua adserere te hoc uno monimento potes;

nam cetera fragilia et caduca non minus quam ipsi homines occidunt desinuntque.

Dices, ut soles:

'Amici mei uiderint.'

Opto equidem amicos tibi tam fideles, tam eruditos, tam laboriosos, ut tantum curae intentionisque suscipere et possint et uelint, sed dispice ne sit parum prouidum, sperare ex aliis quod tibi ipse non praestes.

Et de editione quidem interim ut uoles:

recita saltem quo magis libeat emittere, utque tandem percipias gaudium, quod ego olim pro te non temere praesumo.

Imaginor enim qui concursus, quae admiratio te, qui clamor quod etiam silentium maneat;

quo ego, cum dico uel recito, non minus quam clamore delector, sit modo silentium acre et intentum, et cupidum ulteriora audiendi.

Hoc fructu tanto tam parato desine studia tua infinita ista cunctatione fraudare;

quae cum modum excedit, uerendum est ne inertiae et desidiae uel etiam timiditatis nomen accipiat.

Vale.

Solet esse gaudio tibi, si quid acti est in senatu dignum ordine illo.

Quamuis enim quietis amore secesseris, insidet tamen animo tuo maiestatis publicae cura.

Accipe ergo quod per hos dies actum est, personae claritate famosum, seueritate exempli salubre, rei magnitudine aeternum.

Marius Priscus accusantibus Afris quibus pro consule praefuit, omissa defensione iudices petiit.

Ego et Cornelius Tacitus, adesse prouincialibus iussi, existimauimus fidei nostrae conuenire notum senatui facere excessisse Priscum immanitate et saeuitiâ crimina quibus dari iudices possent, cum ob innocentes condemnandos, interficiendos etiam, pecunias accepisset.

Respondit Fronto Catius deprecatusque est, ne quid ultra repetundarum legem quaereretur, omniaque actionis suae uela uir mouendarum lacrimarum peritissimus quodam uelut uento miserationis impleuit.

Magna contentio, magni utrimque clamores aliis cognitionem senatus lege conclusam, aliis liberam solutamque dicentibus, quantumque admisisset reus, tantum uindicandum.

Nouissime consul designatus Iulius Ferox, uir rectus et sanctus, Mario quidem iudices interim censuit dandos, euocandos autem quibus diceretur innocentium poenas uendidisse.

Quae sententia non praeualuit modo, sed omnino post tantas dissensiones fuit sola frequens, adnotatumque experimentis, quod fauor et misericordia acres et uehementes primos impetus habent, paulatim consilio et ratione quasi restincta considunt.

Unde euenit ut, quod multi clamore permixto tuentur, nemo tacentibus ceteris dicere uelit;

patescit enim, cum separaris a turba, contemplatio rerum quae turbâ teguntur.

Venerunt qui adesse erant iussi, Vitellius Honoratus et Flauius Marcianus;

ex quibus Honoratus trecentis milibus exsilium equitis Romani septemque amicorum eius ultimam poenam, Marcianus unius equitis Romani septingentis milibus plura supplicia arguebatur emisse;

erat enim fustibus caesus, damnatus in metallum, strangulatus in carcere.

Sed Honoratum cognitioni senatûs mors opportuna subtraxit, Marcianus inductus est absente Prisco.

Itaque Tuccius Cerialis consularis iure senatorio postulauit, ut Priscus certior fieret, siue quia miserabiliorem siue quia inuidiosiorem fore arbitrabatur, si praesens fuisset, siue (quod maxime credo) quia aequissimum erat commune crimen ab utroque defendi, et si dilui non potuisset in utroque puniri.

Dilata res est in proximum senatum, cuius ipse conspectus augustissimus fuit.

Princeps praesidebat (erat enim consul), ad hoc Ianuarius mensis cum cetera tum praecipue senatorum frequentia celeberrimus;

praeterea causae amplitudo auctaque dilatione exspectatio et fama, insitumque mortalibus studium magna et inusitata noscendi, omnes undique exciuerat.

Imaginare quae sollicitudo nobis, qui metus, quibus super tanta re in illo coetu praesente Caesare dicendum erat.

Equidem in senatu non semel egi, quin immo nusquam audiri benignius soleo:

tunc me tamen ut noua omnia nouo metu permouebant.

Obuersabatur praeter illa quae supra dixi causae difficultas:

stabat modo consularis, modo septemuir epulonum, iam neutrum.

Erat ergo perquam onerosum accusare damnatum, quem ut premebat atrocitas criminis, ita quasi peractae damnationis miseratio tuebatur.

Utcumque tamen animum cogitationemque collegi, coepi dicere non minore audientium adsensu quam sollicitudine mea.

Dixi horis paene quinque;

nam duodecim clepsydris, quas spatiosissimas acceperam, sunt additae quattuor.

Adeo illa ipsa, quae dura et aduersa dicturo uidebantur, secunda dicenti fuerunt.

Caesar quidem tantum mihi studium, tantam etiam curam (nimium est enim dicere sollicitudinem) praestitit, ut libertum meum post me stantem saepius admoneret uoci laterique consulerem, cum me uehementius putaret intendi, quam gracilitas mea perpeti posset.

Respondit mihi pro Marciano Claudius Marcellinus.

Missus deinde senatus et reuocatus in posterum;

neque enim iam incohari poterat actio, nisi ut noctis interuentu scinderetur.

Postero die dixit pro Mario Saluius Liberalis, uir subtilis, dispositus, acer, disertus;

in illa uero causa omnes artes suas protulit.

Respondit Cornelius Tacitus eloquentissime et, quod eximium orationi eius inest, semnw=j.

Dixit pro Mario rursus Fronto Catius insigniter, utque iam locus ille poscebat, plus in precibus temporis quam in defensione consumpsit.

Huius actionem uespera inclusit, non tamen sic ut abrumperet.

Itaque in tertium diem probationes exierunt.

Iam hoc ipsum pulchrum et antiquum, senatum nocte dirimi, triduo uocari, triduo contineri.

Cornutus Tertullus consul designatus, uir egregius et pro ueritate firmissimus, censuit septingenta milia quae acceperat Marius aerario inferenda, Mario urbe Italiâque interdicendum, Marciano hoc amplius Africâ.

In fine sententiae adiecit, quod ego et Tacitus iniunctâ aduocatione diligenter et fortiter functi essemus, arbitrari senatum ita nos fecisse ut dignum mandatis partibus fuerit.

Adsenserunt consules designati, omnes etiam consulares usque ad Pompeium Collegam:

ille et septingenta milia aerario inferenda et Marcianum in quinquennium relegandum, Marium repetundarum poenae quam iam passus esset censuit relinquendum.

Erant in utrâque sententiâ multi, fortasse etiam plures in hâc uel solutiore uel molliore.

Nam quidam ex illis quoque, qui Cornuto uidebantur adsensi, hunc qui post ipsos censuerat sequebantur.

Sed cum fieret discessio, qui sellis consulum adstiterant, in Cornuti sententiam ire coeperunt.

Tum illi qui se Collegae adnumerari patiebantur in diuersum transierunt;

Collega cum paucis relictus.

Multum postea de impulsoribus suis, praecipue de Regulo questus est, qui se in sententia quam ipse dictauerat deseruisset.

Est alioqui Regulo tam mobile ingenium, ut plurimum audeat, plurimum timeat.

Hic finis cognitionis amplissimae.

Superest tamen litou/rgion non leue, Hostilius Firminus legatus Mari Prisci, qui permixtus causae grauiter uehementerque uexatus est.

Nam et rationibus Marciani, et sermone quem ille habuerat in ordine Lepcitanorum, operam suam Prisco ad turpissimum ministerium commodasse, stipulatusque de Marciano quinquaginta milia denariorum probabatur, ipse praeterea accepisse sestertia decem milia foedissimo quidem titulo, nomine unguentarii, qui titulus a uita hominis compti semper et pumicati non abhorrebat.

Placuit censente Cornuto referri de eo proximo senatu;

tunc enim, casu an conscientiâ, afuerat.

Habes res urbanas;

inuicem rusticas scribe.

Quid arbusculae tuae, quid uineae, quid segetes agunt, quid oues delicatissimae?

In summa, nisi aeque longam epistulam reddis, non est quod postea nisi breuissimam exspectes.

Vale.

litou/rgion illud, quod superesse Mari Prisci causae proxime scripseram, nescio an satis, circumcisum tamen et adrasum est.

Firminus inductus in senatum respondit crimini noto.

Secutae sunt diuersae sententiae consulum designatorum.

Cornutus Tertullus censuit ordine mouendum, Acutius Nerua in sortitione prouinciae rationem eius non habendam.

Quae sententia tamquam mitior uicit, cum sit alioqui durior tristiorque.

Quid enim miserius quam exsectum et exemptum honoribus senatoriis, labore et molestiâ non carere?

quid grauius quam tantâ ignominiâ adfectum non in solitudine latêre, sed in hac altissima specula conspiciendum se monstrandumque praebere?

Praeterea quid publice minus aut congruens aut decorum?

notatum a senatu in senatu sedere, ipsisque illis a quibus sit notatus aequari;

summotum a proconsulatu quia se in legatione turpiter gesserat, de proconsulibus iudicare, damnatumque sordium uel damnare alios uel absoluere!

Sed hoc pluribus uisum est.

Numerantur enim sententiae, non ponderantur;

nec aliud in publico consilio potest fieri, in quo nihil est tam inaequale quam aequalitas ipsa.

Nam cum sit impar prudentia, par omnium ius est.

Impleui promissum priorisque epistulae fidem exsolui, quam ex spatio temporis iam recepisse te colligo;

nam et festinanti et diligenti tabellario dedi, nisi quid impedimenti in uia passus est.

Tuae nunc partes, ut primum illam, deinde hanc remunereris litteris, quales istinc redire uberrimae possunt.

Vale.

Et tu occasiones obligandi me auidissime amplecteris, et ego nemini libentius debeo.

Duabus ergo de causis a te potissimum petere constitui, quod impetratum maxime cupio.

Regis exercitum amplissimum:

hinc tibi beneficiorum larga materia, longum praeterea tempus, quo amicos tuos exornare potuisti.

Conuertere ad nostros nec hos multos.

Malles tu quidem multos;

sed meae uerecundiae sufficit unus aut alter, ac potius unus.

Is erit Voconius Romanus.

Pater ei in equestri gradu clarus, clarior uitricus, immo pater alius (nam huic quoque nomini pietate successit), mater e primis.

Ipse citerioris Hispaniae (scis quod iudicium prouinciae illius, quanta sit grauitas) flamen proxime fuit.

Hunc ego, cum simul studeremus, arte familiariterque dilexi;

ille meus in urbe ille in secessu contubernalis, cum hocirc;c seria cum hocirc;c iocos miscui.

Quid enim illo aut fidelius amico aut sodale iucundius?

Mira in sermone, mira etiam in ore ipso uultuque suauitas.

Ad hoc ingenium excelsum, subtile, dulce, facile, eruditum in causis agendis;

epistulas quidem scribit, ut Musas ipsas Latine loqui credas.

Amatur a me plurimum nec tamen uincitur.

Equidem iuuenis statim iuueni, quantum potui per aetatem, auidissime contuli, et nuper ab optimo principe trium liberorum ius impetraui;

quod quamquam parce et cum delectu daret, mihi tamen tamquam eligeret indulsit.

Haec beneficia mea tueri nullo modo melius quam ut augeam possum, praesertim cum ipse illa tam grate interpretetur, ut dum priora accipit posteriora mereatur.

Habes qualis quam probatus carusque sit nobis, quem rogo pro ingenio, pro fortuna tua exornes.

In primis ama hominem;

nam licet tribuas ei quantum amplissimum potes, nihil tamen amplius potes amicitiâ tuâ;

cuius esse eum usque ad intimam familiaritatem capacem quo magis scires, breuiter tibi studia, mores, omnem denique uitam eius expressi.

Extenderem preces nisi et tu rogari diu nolles et ego totâ hoc epistulâ fecissem;

rogat enim et quidem efficacissime, qui reddit causas rogandi.

Vale.

Verum opinaris:

distringor centumuiralibus causis, quae me exercent magis quam delectant.

Sunt enim pleraeque paruae et exiles;

raro incidit uel personarum claritate uel negotii magnitudine insignis.

Ad hoc pauci cum quibus iuuet dicere;

ceteri audaces atque etiam magna ex parte adulescentuli obscuri ad declamandum huc transierunt, tam inreuerenter et temere, ut mihi Atilius noster expresse dixisse uideatur, sic in foro pueros a centumuiralibus causis auspicari, ut ab Homero in scholis.

Nam hic quoque ut illic primum coepit esse quod maximum est.

At hercule ante memoriam meam (ita maiores natu solent dicere), ne nobilissimis quidem adulescentibus locus erat nisi aliquo consulari producente:

tanta ueneratione pulcherrimum opus colebatur.

Nunc refractis pudoris et reuerentiae claustris, omnia patent omnibus, nec inducuntur sed inrumpunt.

Sequuntur auditores actoribus similes, conducti et redempti.

Manceps conuenitur;

in media basilica tam palam sportulae quam in triclinio dantur;

ex iudicio in iudicium pari mercede transitur.

Inde iam non inurbane Sofoklei=j uocantur a)po\ tou= sofw=j kai\ kalei=sqai, isdem Latinum nomen impositum est Laudiceni;

et tamen crescit in dies foeditas utrâque linguâ notata.

Here duo nomenclatores mei (habent sane aetatem eorum qui nuper togas sumpserint) ternis denariis ad laudandum trahebantur.

Tanti constat ut sis disertissimus.

Hocirc;c pretiocirc; quamlibet numerosa subsellia implentur, hocirc;c ingens corona colligitur, hocirc;c infiniti clamores commouentur, cum mesochorus dedit signum.

Opus est enim signo apud non intellegentes, ne audientes quidem;

nam plerique non audiunt, nec ulli magis laudant.

Si quando transibis per basilicam et uoles scire, quo modo quisque dicat, nihil est quod tribunal ascendas, nihil quod praebeas aurem;

facilis diuinatio:

scito eum pessime dicere, qui laudabitur maxime.

Primus hunc audiendi morem induxit Larcius Licinus, hactenus tamen ut auditores corrogaret.

Ita certe ex Quintiliano praeceptore meo audisse me memini.

Narrabat ille:

'Adsectabar Domitium Afrum.

Cum apud centumuiros diceret grauiter et lente (hoc enim illi actionis genus erat), audit ex proximo immodicum insolitumque clamorem.

Admiratus reticuit;

ubi silentium factum est, repetit quod abruperat.

Iterum clamor, iterum reticuit, et post silentium coepit.

Idem tertio.

Nouissime quis diceret quaesiit.

Responsum est:

"Licinus."

Tum intermissâ causâ "Centumuiri," inquit, "hoc artificium perit."'

Quod alioqui perire incipiebat cum perisse Afro uideretur, nunc uero prope funditus exstinctum et euersum est.

Pudet referre quae quam fracta pronuntiatione dicantur, quibus quam teneris clamoribus excipiantur.

Plausus tantum ac potius sola cymbala et tympana illis canticis desunt:

ululatus quidem (neque enim alio uocabulo potest exprimi theatris quoque indecora laudatio) large supersunt.

Nos tamen adhuc et utilitas amicorum et ratio aetatis moratur ac retinet;

ueremur enim ne forte non has indignitates reliquisse, sed laborem fugisse uideamur.

Sumus tamen solito rariores, quod initium est gradatim desinendi.

Vale.

Quo modo te ueteres Marsi tui?

quo modo emptio noua?

Placent agri, postquam tui facti sunt?

Rarum id quidem;

nihil enim aeque gratum est adeptis quam concupiscentibus.

Me praedia materna parum commode tractant, delectant tamen ut materna, et alioqui longâ patientiâ occallui.

Habent hunc finem adsiduae querellae, quod queri pudet.

Vale.

Tu quidem pro cetera tua diligentia admones me codicillos Aciliani, qui me ex parte instituit heredem, pro non scriptis habendos, quia non sint confirmati testamento;

quod ius ne mihi quidem ignotum est, cum sit iis etiam notum, qui nihil aliud sciunt.

Sed ego propriam quandam legem mihi dixi, ut defunctorum uoluntates, etiamsi iure deficerentur, quasi perfectas tuerer.

Constat autem codicillos istos Aciliani manu scriptos.

Licet ergo non sint confirmati testamento, a me tamen ut confirmati obseruabuntur, praesertim cum delatori locus non sit.

Nam si uerendum esset ne quod ego dedissem populus eriperet, cunctantior fortasse et cautior esse deberem;

cum uero liceat heredi donare, quod in hereditate subsedit, nihil est quod obstet illi meae legi, cui publicae leges non repugnant.

Vale.

Miraris cur me Laurentinum uel (si ita mauis), Laurens meum tanto opere delectet;

desines mirari, cum cognoueris gratiam uillae, opportunitatem loci, litoris spatium.

Decem septem milibus passuum ab urbe secessit, ut peractis quae agenda fuerint saluo iam et composito die possis ibi manere.

Aditur non unâ uiâ;

nam et Laurentina et Ostiensis eodem ferunt, sed Laurentina a quarto decimo lapide, Ostiensis ab undecimo relinquenda est.

Utrimque excipit iter aliquâ ex parte harenosum, iunctis paulo grauius et longius, equo breue et molle.

Varia hinc atque inde facies;

nam modo occurrentibus siluis uia coartatur, modo latissimis pratis diffunditur et patescit;

multi greges ouium, multa ibi equorum boum armenta, quae montibus hieme depulsa herbis et tepore uerno nitescunt.

Villa usibus capax, non sumptuosa tutela.

Cuius in prima parte atrium frugi, nec tamen sordidum;

deinde porticûs in D litterae similitudinem circumactae, quibus paruola sed festiua area includitur.

Egregium hae aduersus tempestates receptaculum;

nam specularibus ac multo magis imminentibus tectis muniuntur.

Est contra medias cauaedium hilare, mox triclinium satis pulchrum, quod in litus excurrit ac si quando Africo mare impulsum est, fractis iam et nouissimis fluctibus leuiter adluitur.

Undique ualuas aut fenestras non minores ualuis habet atque ita a lateribus, a fronte quasi tria maria prospectat;

a tergo cauaedium, porticum, aream, porticum rursus, mox atrium, siluas, et longinquos respicit montes.

Huius a laeua retractius paulo cubiculum est amplum, deinde aliud minus quod alterâ fenestrâ admittit orientem, occidentem alterâ retinet;

hac et subiacens mare longius quidem sed securius intuetur.

Huius cubiculi et triclinii illius obiectu includitur angulus, qui purissimum solem continet et accendit.

Hoc hibernaculum, hoc etiam gymnasium meorum est;

ibi omnes silent uenti, exceptis qui nubilum inducunt, et serenum ante quam usum loci eripiunt.

Adnectitur angulo cubiculum in hapsida curuatum, quod ambitum solis fenestris omnibus sequitur.

Parieti eius in bibliothecae speciem armarium insertum est, quod non legendos libros sed lectitandos capit.

Adhaeret dormitorium membrum transitu interiacente, qui suspensus et tubulatus conceptum uaporem salubri temperamento huc, illuc digerit et ministrat.

Reliqua pars lateris huius seruorum libertorumque usibus detinetur, plerisque tam mundis, ut accipere hospites possint.

Ex alio latere cubiculum est politissimum;

deinde uel cubiculum grande uel modica cenatio, quae plurimo sole, plurimo mari lucet;

post hanc cubiculum cum procoetone, altitudine aestiuum, munimentis hibernum;

est enim subductum omnibus uentis.

Huic cubiculo aliud et procoeton communi pariete iunguntur.

Inde balinei cella frigidaria spatiosa et effusa, cuius in contrariis parietibus duo baptisteria uelut eiecta sinuantur, abunde capacia si mare in proximo cogites.

Adiacet unctorium, hypocauston, adiacet propnigeon balinei, mox duae cellae magis elegantes quam sumptuosae;

cohaeret calida piscina mirifica, ex qua natantes mare adspiciunt, nec procul sphaeristerium quod calidissimo soli inclinato iam die occurrit.

Hic turris erigitur, sub qua diaetae duae, totidem in ipsa, praeterea cenatio quae latissimum mare, longissimum litus, uillas amoenissimas possidet.

Est et alia turris;

in hac cubiculum, in quo sol nascitur conditurque;

lata post apotheca et horreum, sub hoc triclinium, quod turbati maris non nisi fragorem et sonum patitur, eumque iam languidum ac desinentem;

hortum et gestationem uidet, qua hortus includitur.

Gestatio buxo aut rore marino, ubi deficit buxus, ambitur;

nam buxus, qua parte defenditur tectis, abunde uiret;

aperto caelo apertoque uento et quamquam longinqua aspergine maris inarescit.

Adiacet gestationi interiore circumitu uinea tenera et umbrosa, nudisque etiam pedibus mollis et cedens.

Hortum morus et ficus frequens uestit, quarum arborum illa uel maxime ferax terra est, malignior ceteris.

Hâc non deteriore quam maris facie cenatio, remota a mari, fruitur, cingitur diaetis duabus a tergo, quarum fenestris subiacet uestibulum uillae et hortus alius pinguis et rusticus.

Hinc cryptoporticus prope publici operis extenditur.

Utrimque fenestrae, a mari plures, ab horto singulae sed alternis pauciores.

Hae cum serenus dies et immotus, omnes, cum hinc uel inde uentis inquietus, quâ uenti quiescunt sine iniuria patent.

Ante cryptoporticum xystus uiolis odoratus.

Teporem solis infusi repercussu cryptoporticus auget, quae ut tenet solem sic aquilonem inhibet summouetque, quantumque caloris ante tantum retro frigoris;

similiter africum sistit, atque ita diuersissimos uentos alium alio latere frangit et finit.

Haec iucunditas eius hieme, maior aestate.

Nam ante meridiem xystum, post meridiem gestationis hortique proximam partem umbra sua temperat, quae, ut dies creuit decreuitue, modo breuior modo longior hac uel illa cadit.

Ipsa uero cryptoporticus tum maxime caret sole, cum ardentissimus culmini eius insistit.

Ad hoc patentibus fenestris fauonios accipit transmittitque nec umquam aere pigro et manente ingrauescit.

In capite xysti, deinceps cryptoporticus horti, diaeta est amores mei, re uera amores:

ipse posui.

In hac heliocaminus quidem aliâ xystum, aliâ mare, utrâque solem, cubiculum autem ualuis cryptoporticum, fenestrâ prospicit mare.

Contra parietem medium zotheca perquam eleganter recedit, quae specularibus et uelis obductis reductisue modo adicitur cubiculo modo aufertur.

Lectum et duas cathedras capit;

a pedibus mare, a tergo uillae, a capite siluae:

tot facies locorum totidem fenestris et distinguit et miscet.

Iunctum est cubiculum noctis et somni.

Non illud uoces seruolorum, non maris murmur, non tempestatum motus non fulgurum lumen, ac ne diem quidem sentit, nisi fenestris apertis.

Tam alti abditique secreti illa ratio, quod interiacens andron parietem cubiculi hortique distinguit atque ita omnem sonum mediâ inanitate consumit.

Adplicitum est cubiculo hypocauston perexiguum, quod angustâ fenestrâ suppositum calorem, ut ratio exigit, aut effundit aut retinet.

Procoeton inde et cubiculum porrigitur in solem, quem orientem statim exceptum ultra meridiem oblicum quidem sed tamen seruat.

In hanc ego diaetam cum me recepi, abesse mihi etiam a uilla mea uideor, magnamque eius uoluptatem praecipue Saturnalibus capio, cum reliqua pars tecti licentia dierum festisque clamoribus personat;

nam nec ipse meorum lusibus nec illi studiis meis obstrepunt.

Haec utilitas, haec amoenitas deficitur aquâ salienti, sed puteos ac potius fontes habet;

sunt enim in summo.

Et omnino litoris illius mira natura:

quocumque loco moueris humum, obuius et paratus umor occurrit, isque sincerus ac ne leuiter quidem tanta maris uicinitate corruptus.

Suggerunt adfatim ligna proximae siluae;

ceteras copias Ostiensis colonia ministrat.

Frugi quidem homini sufficit etiam uicus, quem una uilla discernit.

In hoc balinea meritoria tria, magna commoditas, si forte balineum domi uel subitus aduentus uel breuior mora calfacere dissuadeat.

Litus ornant uarietate gratissimâ nunc continua, nunc intermissa tecta uillarum, quae praestant multarum urbium faciem, siue mari siue ipso litore utare;

quod non numquam longa tranquillitas mollit, saepius frequens et contrarius fluctus indurat.

Mare non sane pretiosis piscibus abundat, soleas tamen et squillas optimas egerit.

Villa uero nostra etiam mediterraneas copias praestat, lac in primis;

nam illuc e pascuis pecora conueniunt, si quando aquam umbramue sectantur.

Iustisne de causis iam tibi uideor incolere, inhabitare, diligere secessum?

quem tu nimis urbanus es nisi concupiscis.

Atque utinam concupiscas!

ut tot tantisque dotibus uillulae nostrae maxima commendatio ex tuo contubernio accedat.

Vale.

Quid a te mihi iucundius potuit iniungi, quam ut praeceptorem fratris tui liberis quaererem?

Nam beneficio tuo in scholam redeo, et illam dulcissimam aetatem quasi resumo:

sedeo inter iuuenes ut solebam, atque etiam experior quantum apud illos auctoritatis ex studiis habeam.

Nam proxime frequenti auditorio inter se coram multis ordinis nostri clare iocabantur;

intraui, conticuerunt;

quod non referrem, nisi ad illorum magis laudem quam ad meam pertineret, ac nisi sperare te uellem posse fratris tui filios probe discere.

Quod superest, cum omnes qui profitentur audiero, quid de quoque sentiam scribam, efficiamque quantum tamen epistulâ consequi potero, ut ipse omnes audisse uidearis.

Debeo enim tibi, debeo memoriae fratris tui hanc fidem, hoc studium, praesertim super tanta re.

Nam quid magis interest uestrâ, quam ut liberi (dicerem tui, nisi nunc illos magis amares) digni illo patre, te patruo reperiantur?

quam curam mihi etiam si non mandasses uindicassem.

Nec ignoro suscipiendas offensas in eligendo praeceptore, sed oportet me non modo offensas, uerum etiam simultates pro fratris tui filiis tam aequo animo subire quam parentes pro suis.

Vale.

Hortaris ut orationem amicis pluribus recitem.

Faciam quia hortaris, quamuis uehementer addubitem.

Neque enim me praeterit actiones, quae recitantur, impetum omnem caloremque ac prope nomen suum perdere, ut quas soleant commendare simul et accendere iudicum consessus, celebritas aduocatorum, exspectatio euentûs, fama non unius actoris, diductumque in partes audientium studium, ad hoc dicentis gestus, incessus, discursus etiam omnibusque motibus animi consentaneus uigor corporis.

Unde accidit ut ii qui sedentes agunt, quamuis illis maximâ ex parte supersint eadem illa quae stantibus, tamen hoc quod sedent quasi debilitentur et deprimantur.

Recitantium uero praecipua pronuntiationis adiumenta, oculi, manus praepediuntur.

Quo minus mirum est, si auditorum intentio relanguescit, nullis extrinsecus aut blandimentis capta aut aculeis excitata.

Accedit his quod oratio de qua loquor pugnax et quasi contentiosa est.

Porro ita naturâ comparatum est, ut ea quae scripsimus cum labore, cum labore etiam audiri putemus.

Et sane quotus quisque tam rectus auditor, quem non potius dulcia haec et sonantia quam austera et pressa delectent?

Est quidem omnino turpis ista discordia, est tamen, quia plerumque euenit ut aliud auditores aliud iudices exigant, cum alioqui iis praecipue auditor adfici debeat, quibus idem si foret iudex, maxime permoueretur.

Potest tamen fieri ut quamquam in his difficultatibus libro isti nouitas lenocinetur, nouitas apud nostros;

apud Graecos enim est quiddam quamuis ex diuerso, non tamen omnino dissimile.

Nam ut illis erat moris, leges quas ut contrarias prioribus legibus arguebant, aliarum collatione conuincere, ita nobis inesse repetundarum legi quod postularemus, cum hac ipsa lege tum aliis colligendum fuit;

quod nequaquam blandum auribus imperitorum, tanto maiorem apud doctos habere gratiam debet, quanto minorem apud indoctos habet.

Nos autem si placuerit recitare adhibituri sumus eruditissimum quemque.

Sed plane adhuc an sit recitandum examina tecum, omnesque quos ego moui in utraque parte calculos pone, idque elige in quo uicerit ratio.

A te enim ratio exigetur, nos excusabit obsequium.

Vale.

Assem para et accipe auream fabulam, fabulas immo;

nam me priorum noua admonuit, nec refert a qua potissimum incipiam.

Verania Pisonis grauiter iacebat, huius dico Pisonis, quem Galba adoptauit.

Ad hanc Regulus uenit.

Primum impudentiam hominis, qui uenerit ad aegram, cuius marito inimicissimus, ipsi inuisissimus fuerat!

Esto, si uenit tantum;

at ille etiam proximus toro sedit, quo die, qua hora nata esset interrogauit.

Vbi audiit, componit uultum, intendit oculos, mouet labra, agitat digitos, computat.

Nihil.

Ut diu miseram exspectatione suspendit, 'Habes' inquit 'climactericum tempus sed euades.

Quod ut tibi magis liqueat, haruspicem consulam, quem sum frequenter expertus.'

Nec mora, sacrificium facit, adfirmat exta cum siderum significatione congruere.

Illa ut in periculo credula poscit codicillos, legatum Regulo scribit.

Mox ingrauescit, clamat moriens hominem nequam, perfidum, ac plus etiam quam periurum, qui sibi per salutem filii peierasset.

Facit hoc Regulus non minus scelerate quam frequenter, quod iram deorum, quos ipse cotidie fallit, in caput infelicis pueri detestatur.

Velleius Blaesus ille locuples consularis nouissima ualetudine conflictabatur:

cupiebat mutare testamentum.

Regulus qui speraret aliquid ex nouis tabulis, quia nuper captare eum coeperat, medicos hortari, rogare, quoquo modo spiritum homini prorogarent.

Postquam signatum est testamentum, mutat personam, uertit adlocutionem isdemque medicis:

'Quousque miserum cruciatis?

quid inuidetis bona morte, cui dare uitam non potestis?'

Moritur Blaesus et, tamquam omnia audisset, Regulo ne tantulum quidem.

Sufficiunt duae fabulae, an scholastica lege tertiam poscis?

est unde fiat.

Aurelia ornata femina signatura testamentum sumpserat pulcherrimas tunicas.

Regulus cum uenisset ad signandum, 'Rogo' inquit 'has mihi leges.'

Aurelia ludere hominem putabat, ille serio instabat;

ne multa, coegit mulierem aperire tabulas ac sibi tunicas quas erat induta legare;

obseruauit scribentem, inspexit an scripsisset.

Et Aurelia quidem uiuit, ille tamen istud tamquam morituram coegit.

Et hic hereditates, hic legata quasi mereatur accipit.

)alla\ ti/ diatei/nomai in ea ciuitate, in qua iam pridem non minora praemia, immo maiora nequitia et improbitas quam pudor et uirtus habent?

Adspice Regulum, qui ex paupere et tenui ad tantas opes per flagitia processit, ut ipse mihi dixerit, cum consuleret quam cito sestertium sescentiens impleturus esset, inuenisse se exta duplicia, quibus portendi miliens et ducentiens habiturum.

Et habebit, si modo ut coepit, aliena testamenta, quod est improbissimum genus falsi, ipsis quorum sunt illa dictauerit.

Vale.